Bilet№1 Hozirgi o‘zbek yozuvi

1. Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra
1) lab undoshlari : b, p, m, v, f
a) lab-lab undoshlari: b, m, p; b) lab-tish undoshi: v, f.
2) til undoshlari : g, d, j (gijda so‘zidagi kabi), j (jiyda so‘zidagi kabi), z, y, k, l, n, ng (ong), r, s, t, x, ch, sh, q, g‘ (jami 18 ta).
a) til oldi undoshlari: d, j (jurnal), j (jahon), z, l, n, r, s, t, ch, sh (jami 11 ta ); b) til o‘rta undoshi: y;
d) til orqa undoshlari: k, g, ng (jang); e) chuqur til orqa undoshlari: q, g‘ , x.
3) bo‘g‘iz undoshi. h
2. Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra undosh tovushlar uch turga bo‘linadi:
1) portlovchi undoshlar (jami 9 ta): b, g, d, j (jo‘ja so‘zidagi), k, p, t, ch, q
2) sirg‘aluvchi undoshlar (jami 9 ta) v, j (jurnal, vijdon), z, y, s, f, x, sh, g‘, h
3) portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlar (jami 5 ta) m, n, ng, l, r
3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra undosh tovushlar dastlab ikki turga bo‘linadi:
1) shovqinli undoshlar (jami 19 ta) b, v, g, d, j (ajdar), j (jiyan), z, y, k, p, s, t, f, x, ch, sh, q , g‘, h
a) jarangli undoshlarni (jami 9 ta): v, b, g, d, j (garaj), j (jo‘xori), z, y, g‘ .
b) jarangsiz undoshlar (jami 10 ta): k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, h.
2) sonor (yoki shovqin ishtirok etgan ovozdor) undoshlar (jami 5 ta) m, n, ng, l, r
5. Jargon va argolar. Atamalar.
Atamalar. Fan-texnika, xalq xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligiga doir ilmiy tushunchalarni aniq ifodalaydigan so‘zlar atamalar deyiladi. Fan-texnika va ishlab chiqarish sohasida qo‘llanadigan terminlarning jami terminologiya (terminologik leksika) deb yuritiladi. Masalan: fonetika, leksika, morfologiya, morfemika, sintaksis – tilshunoslikka oid; kvadrat, ildiz, teorema – matematikaga doir; sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish – adabiyotshunoslikka doir atamalardir. Hozirgi kunda dunyoda fanning 500 dan ortiq tarmoqlari bor, ular har tomonlama taraqqiy etmoqda. Bu tilda atamalarning boyib borishiga olib keladi. Atamalar ilmiy nutqda qo‘llanadi va ular bir ma’noli bo‘ladi.
Ba’zi atamalar o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha kishilar nutqda qo‘llanib ommalashib ketishi mumkin. Bunda ular ishlatilish doirasi chegaralanmagan umumxulq so‘ziga aylanadi. Masalan, o‘qituvchi, kitob, daftar, dars kabi.
Jargon va argolar. O‘tmishda xalqni ekspluatatsiya qiladigan sinf vakillari, saroy ahllari, mansabdor shaxslar, savdogarlar, qalandar, maddohlar, xalqni aldab yuruvchi gadoylar, o‘g‘ rilar, firibgarlar o‘z niyatlarini xalqdan yashirish uchun o‘zlariga tushunarli so‘z va iboralardan foydalanganlar.
Tilda sinfiy ayirmalikni ko‘rsatib turadigan bunday so‘zllar «sinfiy dialektning so‘zlari» - jargonlar deb yuritiladi. huz emas (mulohaza qilingan emas), ne’mati jannat (yor, mahbuba), shavaqqu’ aylang (umid bilan kuting), tanzil (foyda).
O‘g‘ rilar, qimorbozlar orasida qo‘llanadigan so‘zlar argolar deb yuritiladi; loy (pul), xit (militsioner), bedana (to‘pponcha), xitola (o‘g‘irla), zamri (jim tur), atamri (gapir), atanda (qoch) kabi.
Qadimda savdogarlarning, otarchilarning ham argolari bo‘lgan: yakan (pul), joyi (yo‘q), xasut (non), dax (yaxshi, durust) – otarchilar argosi; sar yoki sari piyoz (ming so‘m), saru nimsar (bir ming besh yuz so‘m), kapara (olti ming so‘m).