Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
§ 7.11 Veterinariya terapiyasida magnit maydonning qo’llanilishi 
Magnit maydonidan amalda ko’p maqsadlarda foydalanadilar. Medi-sinada 
kuchli magnit maydoni yordamida ko’zdagi temir buyumlarni jarrohliksiz olishda 
ishlatiladi. Organizmning ko’p qismi diamagnitdir. Orga-nizmdagi ion va 
molekulalar 
paramagnitdir. 
Organizmda 
ferromagnit 
zarrachalar 
yo’q. 
Organizmdagi 
biotoklar 
kuchsiz 
magnit 
maydoni 
hosil 
qi-ladi 
(magnitokardiografiya). 
Magnitobiologiya magnit maydonning organizmga ta’sirini o’rganadi. 
Qonning xarakteristikasi magnit maydonida o’zgarishi mumkin. Bunga sabab 
molekulalarning magnit maydonda oriyentirlanishi, ionlarning Xoll effekti tufayli 
siljishidir.
Yaxlit metallarda uyurmali toklar hosil bo’ladi. Bunday toklar biologik 
organlarda ham hosil bo’lishi mumkin. Fizioterapiyada uyurmali toklar yordamida 
terining ba’zi qismlarini isitishda foydalanadilar (induktoterapiya). 
Magnit maydoni yordamida qoramollar yutgan temir buyumlarni oshqo-
zondan olish mumkin. 
7.21-rasm. Yerning magnit maydoni.
Baland kengliklarda qutb yog’dusining ko’plab hosil bo’lishi, yer magnit 
maydonining ta’siri bilan tushuntiriladi. Kosmosdan yerga uchib kelayotgan 
zaryadli zarrachalar yerning magnit ta’sir doirasiga tushadi va maydonning kuch 
chi-ziqlari bo’ylab, ularga «o’ralgan» holda harakatlanadi. Yer magnit maydo-
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

153
nining konfigurasiyasi shundayki, zarralar yerga asosan qutb sohalarida 
yaqinlashadi va erkin atmosferada yolqin razryad hosil qiladi. Rus olimi 
Chijovskiy
ko’plab biologik jarayonlarning davriy takrorlanishini aniqladi. Bu esa 
quyosh aktivligi o’zgarishi bilan bog’liqdir. Hayvonlar va hashoratlar 
populyasiyasi, epidemiyalarning takrorlanishi, bir davrdan boshqa davrda 
hayvonlarning ko’chishi, inson va hayvon qon to’qimasi tarkibining o’zgarishi, 
tug’ilish va o’lish, hattoki avtomobil halokatlari va travmatizmning o’zgarishi ham 
magnit bo’ronlariga bog’liq ekan. Magnitobiologik effektlar asosan quyidagilardan 
iborat: 1. Doimiy magnit asosan tomirlarga, jigarga, o’pkaga ta’sir qiladi. 2. 
Leykosit va eritrositlar ko’payadi. 3. Miyaning elektr aktivligi oshadi. 4. 
Hayvonlar harakatchanligi oshadi. Baliq va qushlarda 
4
10
4000
−
⋅
Tl. magnit 
maydonda to’la harakati to’xtaydi. Yerning o’rtacha magnit maydoni 
4
10
7
,
0
−
⋅
Tl. 
iboratdir.
Qonning turli tomirlardagi tezligini o’lchash uchun maxsus elektro-magnit 
hisoblagich ixtiro qilingan. Bu qurilma zaryadlangan zarrachalarning magnit 
maydonidagi harakatiga asoslangan. Qonda juda ko’p zaryadli ionlar mavjud. 
Masalan, qon plazmasida 145 mmol/l Na
+
ionlari, 125 mmol/l C
l
-
ionlari mavjud. 
Boshqa ionlar konsentrasiyasi ancha kam, faraz qilaylik ma’lum miqdor bir 
zaryadli ionlar arteriyada 
ϑ
tezlik bilan harakat qilayotgan bo’lsin va u magnit 
maydoniga joylashtirilsa, bu ionlar arteriyaning turli tomonlariga harakatlanadi. 
Arteriyada U potensiallar farqi hosil bo’ladi. U holda tezlik 
Bd
U
=
ϑ
(7.40) 
Demak, qon harakati tezligini o’lchash uchun potensiallar farqini bilish zarur. 
d – qon tomiri diametri. 
Erkin radikallar – molekula yoki molekulaning bir qismi bo’lib, u 
konpensasiyalanmagan elektron spinga ega. 
Erkin radikalning magnit momenti mavjud, shu sababli to’g’ridan-to’g’ri 
magnit kirituvchanlikni o’lchash yo’li bilan erkin radikalni aniqlash mumkin. 1944 
yilda Zavoyskiy
elektron paramagnit rezonans usulini aniqladi. Bu usul moddaning 
magnit xossasi bilan bog’liq elektromagnit energiyaning yutilishiga, ya’ni elektron 
va atom yadrosi magnit xossalariga asoslangan. EPR yordamida biologik 
tizimlarda erkin radikallarni aniqlash mumkin. 
Silliq sirtli urug’larni (beda, zig’ir, yo’ngichka) yovvoyi o’tlarning g’adur-
budur sirtli urug’lardan tozalaydigan urug’ tozalash magnit mashi-nasini ishlashi 
ham ferromagnit xossalariga asoslangan. Bu urug’lar aralashmasiga ferromagnit 
kukunlar aralashtiriladi. Ular yovvoyi o’t urug’lari g’adur-buduriga kirib qoladi va 
elektromagnit barabaniga tortiladi. 
Yerdagi hamma tirik jonzod kuchsiz statik elektr maydoni (SEM) ta’siridadir. 
Bu elektr maydoni yerdagi ortiqcha manfiy zaryadlar tomonidan hosil qilinadi. Yer 
shari o’tkazgich sifatida va atmosferaning yuqori o’tkazuvchan qismlari ionosfera 
musbat zaryadi toklardan iborat bo’lib, sferik kondensatorni hosil qiladi va elektr 
maydon kuch chiziqlari ionosferadan yerga qarab yo’nalgandir. Yer elektr 
maydoniga undagi o’tkazuvchilarning hajm bo’ylab taqsimlanishi va atmosfera 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

154
sharoitlari ta’sir ko’rsatadi. Yer sirtida o’rtacha maydon kuchlanganligi taxminan 
150V/m. ga teng bo’lib, momaqaldiroq vaqti yuzlab marta oshadi.
XX-asrda yuqori kuchlanishli elektr liniyalarining ishga tushishi SEM 
kuchlanganligini 5 – 20 kV/m gacha oshirdi. Shu sababli bu maydonning tirik 
organizmga ta’sirini o’rganish muhimdir.
SEM yordamida ishlov berilgan urug’lar o’suvchanligi tezlashganligi 
aniqlangan. XVII-asrda SEM yordamida davolash (franklinizasiya yoki statik 
dush) usullari ixtiro qilingan. Ular qo’llanilganda odam yoki hayvon 50kv 
kuchlanishli elektrodlar orasiga joylashtiriladi. Bu usul asab va boshqa 
kasalliklarni davolashda ishlatiladi, lekin hozirgacha bu maydonning tirik 
organizmga qanday mexanizm orqali ta’sir qilishi ma’lum emas. Fizik nuqtai 
nazardan olganda SEM to’qima va molekulalar tarkibidagi hujayraning 
qutublanishi bilan aniqlanadi, ya’ni jism sirtida elektr zaryadlari paydo bo’ladi va 
o’tkazuvchi qismlarda mikrotoklar hosil bo’ladi. 10 kV/m dan yuqori bo’lgan 
kuchlanganlikda elektr maydon DNK molekulalardagi zanjirlarning uzulishiga olib 
keladi va xromasomalarning ajralishiga sabab bo’ladi.
Xuddi, SEM kabi yerdagi har bir jonzod doimiy magnit maydon (DMM) 
ta’sirida hamdir. Yerning magnit maydonining kelib chiqish sabablari aniq 
bo’lmasada, uning asosiy xarakteristikasi ma’lumdir.
Geomagnit maydonning o’rtacha qiymati taxminan 
4
10
7
,
0
−
⋅
Tl ga teng. Lekin, 
yerdagi ayrim anomaliyalar tufayli ba’zi joylarda magnit maydon induksiyasi 
4
10
2
−
⋅
Tl gacha ham yetishi mumkin. Yerning magnit maydoniga asosiy sabab yer 
tubidagi jarayonlardir, lekin bundan tashqari ionosferadagi elektr toklar ham unga 
ta’sir ko’rsatadi. Bular ichida eng kuchli ta’sir quyoshda bo’ladigan magnit 
bo’ronlaridir. Eng ko’p ma’lum bo’lgani 11 kunlik davriy sikldir. Lekin 27 kunlik 
sikl ham mavjud. Gravitasion maydon kabi geomagnit maydon ham biosferaga 
ta’sir ko’rsatadi. Keyingi vaqtlarda magnit maydonning tirik organizmlarga 
biologik ta’siriga e’tibor qaratilmoqda.
Olimlarning ko’p yillik izlanishlari tirik organizmda magnit maydoni ta’sirida 
quyidagi o’zgarishlar bo’lishi mumkinligini aniqladi. 
1. Qonning magnitogidrodinamik tormozlanishi. Magnit maydoni ta’sirida 
biologik suyuqliklarda induksion toklar paydo bo’lib qon harakatini to’xtatadi.
2. Magnit maydoni ta’sirida bo’lgan nerv tolasi orqali harakatlanadigan elektr 
impulsiga Amper kuchi ta’sir qiladi va tola egiladi. Bu holda o’zinduksiya toki 
hosil bo’ladi va Lens qonuniga binoan to’xtaydi.
3. Nerv tolasida hamma molekulalar magnit momentiga ega bo’lib, ba’zi 
molekulalarni magnit momenti ancha katta bo’ladi. Ularning magnit maydoniga 
mexanik moment ta’sir qiladi va uni ma’lum yo’nalishda oriyentirlaydi. Biologik 
aktiv molekulalarda bo’ladigan o’zgarishi biokimyoviy reaksiya kinetikasi va 
biomembrana singdiruvchanligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Doimiy magnit maydondan veterinariyada ko’p maqsadlarda foydalaniladi. 
Chorvachilikda ishlatiladigan poxol, somon va boshqa ozuqalar ichiga tushib 
qolgan turli xil metall parchalar magnit yordamida ushlab qolinadi.
Barcha tirik organizmlar quyosh va kosmosdan kelayotgan elektromagnit 
maydon ta’sirida bo’ladi. Bu to’lqinlar diapazoni 10 MGs dan 10 GGs gachadir. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

155
Ammo, ularning intensivligi kichik va odatda 
2
9
/
10