Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
§ 7.8 Veterinariya tibbiyotida elektr tokidan foydalanish 
 
Keyinga vaqtlarda tibbiyot va veterinariya tibbiyotida elektr toki yordamida 
tashxis qilish va davolash keng qo’llanilmoqda. Shu sababli elektr tokining qanday 
qiymati xavfsiz ekanini bilishning ahamiyati kattadir. Elektr toki hayvonga ta’sir 
qilganda asosan nerv tizimi ishdan chiqadi va natijada nafas olishning va yurak 
faoliyatining to’xtashiga sabab bo’ladi. Odam miyasida qon aylanishining ham 
buzilishiga olib keladi.
Yurakning ritmik ishi yurak oldi zonasida joylashgan sinuslar tugunida 
boshqariladi. Bu tugunda hosil bo’ladigan potensial oldin yurak oldi qismining va 
so’ng (odamda 0,1s) qorinchada qisqarishga olib keladi. Bu kechikish yurakning 
qisqarishidan oldin yurak oldining qonni yurakchalarga o’tkazishiga olib keladi. 
Potensial impulsi yurakcha sirtlari orqali yurakka qaytadi. Sinusoidal tugundan 
keyingi impuls chiqqan yurakchani qisqartirguncha 0,8 sekund vaqt o’tadi. 
Shunday qilib, yurak o’z-o’zidan uyg’onuvchi rejimda ishlaydi. Agarda tashqi 
manbadan kelayotgan tok yurak orqali o’tsa u muskul tolalarini uyg’otadi va ta’sir 
potensiali yurak orqali hamma yo’nalish bo’ylab tarqaladi va yurakchaning 
boshqarilmaydigan qisqarishiga olib keladi. U boshqa sabablar tufayli ham yuzaga 
kelishi mumkin: xirurgik operasiya vaqtida, sovuq suvga birdan tushishda, 
zaharlanganda va boshqalar.
O’z-o’zidan boshlangan jarayon uni hosil qiluvchi ta’sir olingandan so’ng 
ham davom etishi mumkin. 1 – 2 minut davomida qon olmagan yurak muskullari 
zaiflashadi va muskullarning normal siqilishi to’xtaydi va u yomon oqibatlarga 
olib keladi. Lekin yurakning bunday tartibsiz ish jarayonini to’xtatish mumkin. 
Buning uchun unga qisqa vaqt davomida yo’nalgan katta tok impulsi beriladi.
Bu tok impulsi ta’sirida yurak muskullari birdaniga qisqaradi va impuls berish 
to’xtatilgandan so’ng muskullar bir vaqtda bo’shashadi. Bunda sinus tuguni 
yurakning hamma muskul tolalarini o’ziga bo’ysundiradi va yurakning ritmik 
ishlashi tiklanadi. Bu holatda tok kuchi 1Adan kam bo’lmasligi kerak, chunki 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

146
undan kam tokda hamma muskul tolalari birdaniga ritmik qisqarmasligi mumkin. 
Shu sababli kuchlanishi 220 V bo’lgan tok o’limga olib keladi, chunki bu holda 
yurak muskulidan 0,1 – 0,2 A tok o’tadi va u fibrilyasiyaga
sabab bo’ladi. Yuqori 
kuchlanishli toklarda esa kuchli kuyish yuzaga keltiradi, ammo birdaniga o’limga 
olib kelmaydi va yurak muskullarini qisqa vaqtda qisqarishiga olib keladi va u 
yana o’z holatiga qaytadi. Hozirgi vaqtda defibrilyatorlar yurak holatini 
yaxshilashda, patologik tug’ishlarda bachadonni defibrilyasiya qilishda ishlatiladi. 
Elektrodlar ko’krak va orqaga qo’yilgan, unga 10A tok va bir necha kilovolt 
kuchlanish yuboriladi.
Fibrilyasiyani yuzaga keltira olmaydigan kichik toklar nafas organlarini 
nazorat qiluvchi nerv markazlarini ishdan chiqarishi mumkin. Hayvon tanasidan 
o’tuvchi tok kuchi qo’yilgan kuchlanish va elektr qarshiligiga bog’liq. Tana 
qarshiligi ko’plab faktorlarga bog’liq: elektrodlarning qo’yilishiga, teri holatiga. 
Nerv tizimida uncha katta bo’lmagan kuchlanish ham sutni ajratuvchi reflekslarni 
to’xtatishi mumkin. Xavfsiz chegaradan yuqori bo’lmagan toklar yordamida 
mollarni boqish uchun ajratilgan maydonlarni chegaralashda ham ishlatiladi. Bu 
holda 5 – 12kV kuchlanish to’siqlarga beriladi va agar mollar unga tegsa unda 
seskanish hosil qiladi. Bu usuldan ekin maydonlarni yovvoyi hayvonlar, g’ozlardan 
himoya qilishda ham ishlatiladi. Tokning ta’sir vaqti 10 millisekunddan kichik 
bo’lishi kerak. Generatordan 5 millisekund davom etuvchi kuchlanish beriladi. Ikki 
impuls orasidagi vaqt 1 sekundga teng. Bu holda hayvonga ta’sir etuvchi tok 100 
mAdan oshmaydi. 10 – 15 marta hayvonga tok ta’sir qilsa, unda tokli o’tkazgichga 
yaqinlashganda qo’rqish hissi uyg’onadi va u tok o’tkazgichga yaqinlashmaydi.
Sinusoidal yoki impulsli tok yordamida og’riqni qoldirish (elektronarkoz) 
keng qo’llanilmoqda. Umumiy og’riq qoldirish uchun ignali elektroddan 
foydalaniladi. Uni hayvon boshi orqa tomoniga qo’yiladi. Unga sinusoidal yoki 
impulsli kuchlanish beriladi. Qoramollar uchun chastotasi 1 kGs tok kuchi 10 – 15 
mA bo’lganda yaxshi natija olishi mumkin.
Elektronarkoz yordamida hayvonlarda turli xil operasiyalarni qilish mumkin. 
Oddiy narkozdan farqi bu holda aniq dozirovka, tez bajarish, boshqa effektlarning 
yo’qligidir.