Биринчи боб

Frazeologizmlar
Idiomalar
Bir cho‘qqili	Bor	yo‘q
Birdan ko‘p cho‘qqili	Yo‘q	Bor
Stilistik neytral	Bor	yo‘q
Stilistik markirlangan	Yo‘q	Bor

N.N. Amosova inglizcha frazeologik birliklarni tasniflashda idioma va frazemalarni ajratadi. Agar frazeologik birlik osonlik bilan qismlarga ajratilsa va uning umumiy ma’nosi uning qismlarining ma’nosidan kelib chiqsa, bunday birikmalar frazemalar deb ataladi. Semantik ajralishi mumkin bo‘lgan so‘zning ma’nosini doimiy, ya’ni mumkin bo‘lgan indikativ minimal bog‘liq ma’no, semantik ravishda amalga oshiriladigan so‘zning ma’nosi frazeologik jihatdan bog‘liq bo‘lgan doimiy kontekstning birligini frazema deb atash mumkin. Frazema tarkibiy qismlarining ma’nosi kamroq mustaqil bo‘lgan idiomalardan farq qiladi. Butun bir iboraning bir butun sifatida ma’lum umumiy, ajralmas ma’nosi mavjud bo‘ladi³⁸.
Idiomalarni bunga yaqin tushunish A.V. Kuninda uchraydi: “Integral ma’no bu doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqilgan tarkibiy qismlarga ega bo‘lgan frazeologik birliklarning o‘ziga xos komponent ma’nosi. Ushbu qayta mulohaza natijasida tarkibiy qismlarning so‘zma-so‘z ma’nolari ham, sintaktik munosabatlar ham susayadi. ... Idioma – bu yaxlit tuzilish bilan tavsiflanadigan, yaxlit ma’noga ega bo‘lgan nominativ, undov yoki kommunikativ yopiq oborotga ega frazeologik birlik. Ushbu ta’rifdan kelib chiqadiki, ochiq frazeologik birliklar, hatto to‘liq qayta ko‘rib chiqilgan doimiy tarkibiy qismlar bo‘lsa ham, idiomalarga tegishli emas”³⁹.
N.N. Amosovaning tasnifiga ko‘ra, to take off – uchmoq (frazema), an Easter egg – Pasxa tuxumi (idioma) kabi iboralarni o‘z ichiga oladi⁴⁰.
Ingliz frazeologik birliklarining juda batafsil tasnifi A.V. Kuninga tegishlidir. U “Ingliz tili frazeologiyasi” asarida frazeologik birliklar turlarining qisqacha jadvali keltirilgan. (3-jadvalga qarang).
A.V. Kuninning ishida, nominativ frazeologik birliklar, interfeys birliklari va kommunikativ frazeologik birliklar quyidagilar bilan ajralib turadi: nomlash, uningcha, tildan tashqari lisoniy bo‘lmagan (obyekt, hodisa, jarayon va boshqalar) mohiyatni so‘z, ibora yoki nominativ-predikativ oborot orqali ifodalashdir⁴¹.

2. 
   

3-jadval
A.V. Kuninga ko‘ra frazeologizm tiplari

Nominativ frazeologik birliklar	Nominativ-kommunikativ frazeologik birliklar	Na nominativ, na kommunikativ bo‘lmagan Frazeologik birliklar	Kommunikativ frazeologik birliklar
Koordinatsiya aloqadagi so‘z birikmalari Boshqaruv aloqadagi so‘z birikmalar	Passiv nisbatdagi fe’l bilan transformatlashgan verbal birliklar	undovlar	frazeologizmlarning boshqa tiplari
as the crow flies – qarg‘a uchgandek	the ice is broken – muz parchalandi	By Jove! – ey-xudo!

“Undov frazeologik birliklari – bu hissiyotlarni va ixtiyoriy impulslarni ifodalashga xizmat qiladigan frazeologik birliklar. Ular na nominativ, na kommunikativ funksiyalarga ega. Ularning sintaktik tabiati bugungi kungacha noma’lum bo‘lib qolmoqda”⁴². Ushbu frazeologik birliklarga quyidagilar kiradi: by George! – Avliyo Georgiy bilan qasam ichaman! by Jove!– Xudo haqqi hear, hear! – eshiting, eshiting! sakes alive!– tiriklar uchun! Jesus Christ! – Iso Masih!
O‘zbek tilida: Yo pirim! Yo olloh! Ola!..
Kommunikativ birliklar deganda A.V. Kunin butun jumlalar tarkibidagi frazeologik birliklarni tushunadi: “An’anaviy lingvistik tushunchaga muvofiq muloqot – bu jumlada ifodalangan voqelik to‘g‘risidagi xabar. Xabar darak, so‘roq va buyruq ham bo‘lishi mumkin. Demak, shuning uchun gaplar darak, so‘roq va buyruqqa bo‘lingan”⁴³.
A.V. Kuninga ko‘ra, kommunikativ frazeologik birliklarga har xil maqollar va matallar kiradi. “Kommunikativ frazeologik birliklar orasida matallarni bir-biridan ajratib olish kerak, kommunikativ frazeologik birliklari va maqollar, ya’ni umumlashtiruvchi va nasihat xususiyatga ega bo‘lgan qisqa jumlalar bo‘lgan kommunikativ birliklar. Bir qarashda, maqol va matallar o‘rtasidagi farq shunchaki semantikdir. Biroq, unday emas. Umuman olganda, maqollar matallarga qaraganda, ancha yopiq tuzilishga ega. Bunga tarkibiy qismlarning konstant-o‘zgaruvchan va konstant-variativ-o‘zgaruvchan qaramliklari bo‘lgan maqollar yo‘qligi dalolat beradi. Maqollar nafaqat matallarda kam uchraydigan to‘liq qayta o‘ylangan ma’no bilan, balki qisman qayta o‘ylanganlik bilan tavsiflanadi, bu kamdan-kam hollarda uchraydi, inchunin ingliz maqolida metaforik ma’noga ega bitta so‘z, metaforik ma’noga ega ikkita so‘z yoki metaforik ma’noga ega so‘z birikmasi bo‘lishi mumkin”⁴⁴.
Har qanday xalqning paremiologiyasi ushbu tilda gaplashadigan millat tarixi, madaniyati, urf-odatlari va adabiyoti bilan uzviy bog‘liqdir va shunga mos ravishda badiiy asarlarda aks etadi.
O‘zbek tilidagi frazeologik birliklar tarkibiy qismlarida ham davr o‘tishi bilan o‘zgarishlar sodir bo‘lib boradi: boshiga yong‘oq chaqmoq, boshida danak chaqmoq.
Bundan tashqari, ruscha frazeologik birliklar ko‘pincha pretsedent vaziyatga qaytadilar. Masalan,кашаизтопора – bolta sho‘rva, bu boltadan taom tayyorlagan askar haqidagi ertakning bir qismi, липоваянога – oyog‘ini sindirib olgan ayiq haqidagi ertakning bir qismidir. Ingliz tilida ko‘plab frazeologik birliklar muayyan pretsedent matnlari bilan aloqani saqlab qolmaydi. O‘zbek tilida ham shunday paremiologik birliklar mavjud. “Masalan: “Qarg‘a qarg‘aning ko‘zini cho‘qimaydi” maqoliga e’tiborni qarataylik. Jahonning ko‘pgina xalqlari orasida tarqalgan bu maqol insoniyat yaratgan eng qadimiy maqollardan biri bo‘lib, uni melodiy V asrdayoq lotin adibi va tilshunosi F. Makrobiy o‘z “Grammatika”sida keltirgan. Maqolning to‘g‘ri ma’nosi shuki, qarg‘a-quzg‘unlar odamning yo biror hayvonning ochiq yerda qolib ketgan murdasini ko‘rib qolsa, avval uning ko‘zini cho‘qib yerkanda, keyin go‘shtini yeya boshlar ekan. Ammo tirik qarg‘a va quzg‘un o‘lik qarg‘a hamda quzg‘unning ko‘zini cho‘qimas ekan”