Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

3. Solikni uzok va kiska muddatli ta’siri
Solikni aloxida firma faoliyatiga ta’sirini karaymiz. Faraz kilaylik, solik firmaning ishlab chikarish xajmidan olinadi va u maxsulot narxiga ta’sir kilmaydi.
Biz kuramizki, ishlab chikarish xajmiga kuyilgan solik firmani ishlab chikarish xajmini kiskartirishga undaydi (11-rasm).

11-rasm. Rakobatlashuvchi firmaning ishlab chikarish xajmiga solikning ta’siri.

Rasmdan kurish mumkinki, kiska muddatli oralikda musbat iktisodiy foyda bilan ishlayotgan firma xajmda maxsulot ishlab chikarib bozor narxida sotadi. Solik xar bir ishlab chikarilgan maxsulot birligiga kuyilganligi uchun, u firmaning chekli xarajatini dan (t - bir birlik maxsulotga kuyilgan solik) xolatga siljitadi. Solik xuddi shunday urtacha uzgaruvchan xarajatni xam t mikdorga yukoriga siljitadi.
Rakobatlashgan bozor samaradorligi
Biz kurdikki davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi jamiyatda tulik yukotishga olib keladi. Shuning uchun xam davlat uzining iktisodiy siyosatini shlab chikganda tulik yukotishlarni xisob-kitobdan chetda koldirmasligi kerak. Lekin, bundan davlatning rakobatlashgan bozorga aralashuvi xar doim xam yukotishlarga olib kelaveradi, deb bulmaydi. Kuyidagi ikki xolda davlatning aralashuvi rakobatlashgan bozorda iste’molchilar va ishlab chikaruvchilarning turmush darajasini usishga olib keladi.
Birinchidan, iste’molchilar va ishlab chikaruvchilarning xarakati natijasida vujudga keladigan yutuk yoki yukotish bozor narxida uz ifodasini topmasa. Bunday yukotish yoki yutuklar bozorga nisbatn tashki samara deyiladi, nima uchun deganda, ular bozorga nisbatan tashkarida ruy beradi. Bozorga nisbatan tashki samaraga misol kilib ishlab chikaruvchilar tomonidan atrof-muxitni zaxarlash natijasida vujudga keladigan jamiyat xarajatlarini keltirish mumkin. Ushbu xarajatlarni fakat davlatning aralashuvi orkali bartaraf kilish mumkin (bu masalaga keyingi boblarning birida batafsil tuxtaymiz).
Ikkinchidan «bozor kiyinchiligi»- bu yerda maxsulotning sifati, kim tomonidan, kachon ishlab chikarilganligi tugrisida axborotning tulik bulmasligi, iste’molchilarni ortikcha yukotishlarga olib kelishi mumkin, ya’ni iste’molchi naflikni maksimallashtiradigan tovarlarni sotib olish buyicha tugri karor kilolmasligi mumkin. Bunday xolda davlatning aralashuvini (tovarlar yorligida tovar tugrisida tulik axborot bulishni davlat tomonidan talab kilinishi) samarali deb karash mumkin.
Rakobatlashgan bozorning muvozanat xolatda ishlashi iste’molchi va ishlab chikaruvchi ortikchaligini maksimal bulishini ta’minlaydi, demak, muvozanat xolatda iste’molchilr uz talabini mavjud ishlab chikarish xarajatlarida mumkin bulgan enu past narxda kondiradi. Rakobatlashgan bozor samaradorligi ishlab chikarishni ta’minlaydi.Uzok muddatli oralikda rakobatlashgan bozorning muvozanat xolati shari kuyidagicha tenglik bilan ifodalanadi:
. (13-rasm)
Ma’lumki kiska muddatli oralikda, rakobatlashgan bozor sharoitida firma ortikcha foyda olishi yoki zarar kurishi mumkin. Lekin, uzok muddatli oralikda bunday xolat istisno kilinadi, nima uchun deganda, tarmokga kirish, undan chikish erkin bulganda, tarmokdagi yukori foyda boshka firmalarni uziga jalb kiladi, tarmokdagi zarar bilan ishlaydigan firmalar boshka tarmokka utadilar.

Rakobatlashgan bozor cheklangan resurslarni optimal taksimlashga yordam beradi va natijada iste’molchilarning extiyojlarini maksimal darajada kondirishga erishiladi. Bunday taksimlanish shartida ta’minlanadi. Firmalar ushbu shartga kura ishlab chikarishni narx chekli xarajatga teng bulgancha kadar mumkin darajada maksimallashtiradilar. Ushbu shart bajarilganda nafakat resurslarni samarali taksimlashga erishiladi, balki maksimal ishlab chikarish samaradorligiga xam erishiladi. Rakobatlashgan bozor firmalarni minimal xarajatlarda maxsulot ishlab chikarishga va uni ushbu xarajatlarga mos bulgan narxda sotishga majbur kiladi. Muvozanat xolat grafigida urtacha xarajat grafigi talab chizigiga urinadi xolos. Agar bulsa, firma zarar kuradi va tarmokdan ketishga majbur buladi. Agar bulsa, bozorda kiska muddatli oralikda ortikcha foyda olish ikoniyati tugiladi. Lekin, bu ortikcha foyda tarmokka boshka firmalarni kirib kelishiga sabab buladi. Boshka firmalarning kirib kelishi ortikcha foydani nolga tushiradi. Bu uz navbatida muvozanat xolatni uzok muddatgacha turgun saklanishidan dalolat beradi.

Rakobatlashgan bozorda va muvozanat xolat sharoitida rakobatlashvchi tarmokka karashli firmalar xarajatlari bir xil deb karaladi. Lekin, biz bilamizki ba’zi bir firmalar sifatli xom ashyoda ishlaydi, boshkalari zamonaviyrok va samaralirok uskunada va texnologiyada ishlaydi, yana boshkasi yukori malakali kadrlar bilan ishlaydi. Umuman olganda ikkita bir xil firmaning uzi bulmaydi. Uz uzidan ravshanki, sifatli resurslar bilan ishlaydigan firmalarning xarajatlari boshkalarnikiga karaganda kam buladi.
Bu xolatni rakobatlashgan bozordagi firmalarning urtacha xarajatlari bir xil buladi, degan shart bilan mos kelishini iktisodda kuyidagicha tushuntiradi: ya’ni sifatli resurs egalari uz resurslari uchun kuprok ish xaki oladi, mukammallashgan samarali uskunalarning ijara xaki xam yukori buladi. Samarali resurs egalari olinadigan kushimcha foydaga iktisodiy renta deyiladi. Iktisodiy renta - bu rakobatlashgan bozorda kerakli resurs uchun firma tulashi mumkin bulgan narx bilan ushbu resursning minimal narxi urtasidagi fark. Agar sifatli xom ashyo rakobatlashgan bozorda sotilsa, uning narxi urtacha xom ashyo narxidan albatta yukori buladi. Agar urtacha xom ashyo narxi va sifatli xom ashyo narxi ( > ) bulsa. Sifatli xom ashyo egasi ga teng bulgan iktisodiy renta oladi. Natijada maxsulot ishlab chikaruvchi firmalarning urtacha xarajati bir-biriga teng buladi.