Blackcurse

 

3-MA’RUZA.  SITOPLAZMATIK MEMBRANA. 

R e j a 

1.  

Тashqi sitoplazmatik membrana. 

1.1   Membrananing tuzilishi. 

---

 

19 

1.2   Sitoplazmatik membrananing funksiyasi. 

2.  

Hujayralarning bir-birlari bilan birlashadigan joydagi maxsus strukturalari. 

3.  

Membranali strukturalarning birlashash harakterlari 

4.  

O’simlik hujayralari qobig’ining o’ziga xos tuzilishi. 

5.  

Fagotsitoz. 

6.  

Pinotsitoz. 

7.  

Adabiyotlar. 

8.  

Тayanch iboralar. 

 

 

O’tgan  asrlardayok  yorug’lik  mikroskoplari  yordamida  o’simlik  hujayralarini  kalin 

qobig’ini, ko’pchilik sodda hayvonlarning zich pellikulasini ko’rishga erishilgan edi. 

 

Ammo,  elektron  mikroskopik  tekshirishlarni  ko’rsatishicha  bunday  strukturalar 

tashqi  sitoplazmatik  membrananing  ko’shimcha  qismlari  ekan  holos.  Ular  juda  ko’p 

hayvon  hujayralarida  bo’lmaydi,  natijada  ko’p  vaqtgacha  ularda  qobiqning  bor-yo’qligi 

muammo bo’lib keldi, uni yorug’lik mikroskoplarida ko’rib bo’lmadi. 

 

Elektron  mikroskopik  tekshirishlar  barcha  o’simlik  va  hayvon  organizmlarining har 

qanday hujayralari, bakteriya va sodda hayvonlar juda yupqa sitoplazmatik membrana yoki 

plazmolemma  deb  ataluvchi  tashqi  qobiqka  ega  ekanligini  ko’rsatdi.  Bunday  qobiqning 

kalinligi 75 A atrofida bo’ladi va uning yorug’lik mikroskoplarida ko’rinmasligi tabiiydir. 

 

Тashki  sitoplazmatik  membrana  doimo  3  kavatdan  tashkil  topadi.  Тashki  va  ichki 

kavatlar  bir  qator  joylashgan  oqsil  molekulalaridan,  o’rta  kavat  esa, ikki qator joylashgan 

lipid  molekulasidan  iborat  bo’ladi.  Har  bir    kavatning  kalinligi  taxminan  25  A  dir. 

Membrananing  bunday  tuzilishini  birinchi  bo’lib  J.  Daniyelli  (1934,  1952)  aniqlagan. 

Keyinchalik  3  kavatli  membrana,  elementar  membrana  deb  ataldi.  Bu  birinchi  marta  

aksonlarni miyelinli qobig’ini tekshirishda (Shvan hujayralarida) aniqlandi. 

 

Elementar  membrana  ko’pchilik  o’simlik  va  hayvon  hujayralarida,  sodda 

hayvonlarda  va  bakteriyalarda  ham  topildi.  Shuning  uchun  elementar  membrana  hamma 

organizmlar hujayralari uchun xos bo’lgan biologik strukturadir. 

 

Ammo,  N..  Sharon  (1970)  bakterial  hujayraning  zich-mustaxkam  qobig’ini 

aminokislota  va  kandlarni  qoldigidan  iborat  bitta gigantik molekuladan tashkil topgan deb 

faraz qiladi. Ana shu qobiq  juda yupqa plazmolemmani koplab olib, uni ximoya  qiladi. 

 

Ba’zi  hujayralarda  elementar  membrana  yagona  qobiq  shaklida  bo’ladi.  Masalan, 

konning  shaklli  elementlarini,  jigar,  oshkozon  osti  bezi,  buyrak,  ichak  epiteliysi,  teri, 

muskul hujayralarini, amyobani va boshqalarni qobiqlarini keltirish mumkin. 

 

Lekin ko’pchilik hujayralarda tashqi qobiq bir necha elementar membranadan tashkil 

topgan  bo’lib,  murakkabroq  tuzilishga  ega.  Bunga  aksonning  miyelinli  kobogini  misol 

qilish  mumkin.  Elektron  mikroskopik  tekshirishlarni  ko’rsatishicha  u  bir-biriga  juda  zich 

joylashgan elementar membranalar naboridan iborat ekan. 

 

Sodda  hayvonlarning  qobig’i-pellikula  ham  bir-biridan  unchalik  uzok  bo’lmagan 

oraliqda joylashgan bir necha elementar membranadan tashkil topgan bo’ladi. 

 

Keyinngi  yillarda  olib  borilgan  elektron  mikroskopik  tekshirishlar  hujayra 

organoidlaridan endoplazmatik tur, mitoxondriy, lizosomalarning ham tashqi sitoplazmatik 

membranaga egaligini ko’rsatdi. Bu esa, hujayraning membranali strukturalarining tuzilishini 

birligidan dalolat beradi.  

---