Bob. Tuman fermer xo’jaliklarining resurslar salohiyati va ulardan foydalanishning bugungi holati

Jomboy tuman “Yulduz” fermer xo’jaligila paxta ishlab chiqarish tannarxi dinamikasining omilli tahlili.

t/r	Ko’rsatkichlar	2010 yil	2011 yil 1 gektar xarajati va 2009 y hosildorlik bo’yicha	2011 yil	O’zgarishi (+;-)	Shu jumla o’z(+;-)
						Mahsulot miqdori	Mahsulot tannarxi
1	Mahsulot miqdori, s	784	X	484	-300	x	x
2	tannarxi, s/ming sum	38,4	x	35,4	-3	x	x
3	Jami xarajat, ming so’m	30105,6	27753,6	17133,6	-13009	-11520	-1489

Manba: «Yulduz» fermer xo’jaligining 2009-2010 yil hisobotlari.

5. 
   Jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, paxta tannarxi 2011 yilda 22478 so’mni tashkil qilib, 2009 yildagi 25397,2 so’mga nisbatan 2919,2 so’mga kamaygan. Bunday pasayishga asosan o’g’it, ish va xizmatlar va boshqa shu kabi xarajat turlarining barchasidan tejab-tergab ishlatish orqali erishilgan. Bizning fikrimizcha tannarx kamayishining asosiy sababi paxta hosildarligininig ko’tarilganligidir.
   

Mahsulot tannarxi iqtisodiy samaradorlikning muhim ko’rsatkichi bo’lganligi tufayli uni pasaytirish choralarini ko’rish muhim ahamiyatga ega.
Mahsulot tannarxini pasaytirish qator omillar bilan bog’liq bo’lib ular har bir harajatna shakllanishi, uning iqtisodiy jihatdan asoslanganligi, mahsulotni o’z vaqtida yo’qotishlarsiz qabul qilinishini nazorat qilinishi, ularni o’z vaqtida taxlil qilib borishini toqoza etadi. Shuningdek, xo’jalik

7-jadval

Jomboy tuman “Yulduz” f/xda 1 s. paxta tannarxi tarkibining dinamik

tahlili.

№	Ko’rsatkichlar	2009 yil			2010 yil			2011 yil			2011y 2009 y.ga nisb. o’zagrishi
											miqdori y (+;-)		nisbiy %
		sum	salm og’i, %	sum		sal mo g’i, %	sum		salmo g’i,%
1	Mehnat haqi ajratmalari bilan birga	8134	32,0	8874		33,1	8786		39,1	652		108,0
2	O’g’itlar	2644	10,4	2897		10,8	1745		7,8	-899		66,0
3	Asosiy vositalar amortizasiyasi	5584 ,2	22,0	5456,5		20,3	4846		21,6	-738,2		86,8
4	Urug’lik xarajatlari	2144	8,4	2442		9,1	1849		8,2	-295		86,2
5	Ish va xizmatlar	1038	4,1	938		3,5	588		2,6	-450		56,6
6	Yoqilg’i va moylash materiallari	3181	12,5	3586		13,4	2456		10,9	-725		77,2
7	Sug’urta to’lovlari.	700	2,8	680		2,5	400		1,8	-300		57,1
8	Umumishlab chiqarish xarajatlari	950	3,7	975		3,6	931		4,1	-19		98,0
9	Boshqa xarajatlar	1022	4,0	976		3,6	877		3,9	-145		85,8
	Jami,	25397,2	100,0	26824,5		100,0	22478		100,0	-2919,2		88,5

paxtachiligida ilg’or texnologiyalarni joriy etish va ichki imkoniyatlarni ishga solish orqali ham tannarxni pasaytirish imkoniyatlariga erishish mumkin.

XULOSA VA TAKLIFLAR
Paxtachilik qishloq xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan biri bo’lib u aholini kiyim
– kechak, chorvani yem – xashak, sanoatni xom ashyoga bo’lgan ehtiyojini qondirishda muhim ahamiyatga ega.
Paxta yetishtirishni mamlakat milliy iqtisodiyotidagi ahamiyatini hisobga olib keyingi yillarda Respublikamizda uni yetishitirishda ma’lum darajadagi muvaffaqiyatlarga erishdi va uning hajmi keyingi yillarda 3.5 mln tonnadan oshiqni tashkil etdi.
Bugungi kunda mamlakat paxtachiligi olidida turgan muhim masala uning samaradorligini oshirish bilan bog’liq. Yer va tabiiy resurslar cheklanagan bir sharoitda nafaqat paxtachilikda, balki butun qishloq xo’jaligida samaradorlikni oshirish dolzarb muammolardan hisoblanadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi umumiy ko’rinishda ishlab chiqarishning natijasi, jonli va buyumlashagan mehnat xarajatlari o’rtasidagi nisbat bilan ifodalanadi.
Bitiruv malakaviy ish Samarqand viloyati Jomboy tumani, shu jumladan monografik tadqiqotlar «Yulduz» fermer xo’jaligining 2009-2011 yilardagi hisobot malumotlari asosida bajarildi.
Bitiruv malakaviy ishning mavzu bilan bog’liq bo’lgan ma’lumotlarni tahlil etish jaroyonida fermer xo’jalikda mavjud bo’lgan yutiqlar va kamchiliklar o’rganildi. Xo’jalik foaliyatidagi yutiqlar bo’lib mahsulot tannarxi pasayganligi va pul tushimi oshganligini, foyda va rentabillik oshganligi, debitorlik va kreditorlik qarzlar kamayganligini takidlash mumkin.
Shu bilan birgalikda hali fermer xo’jalikda paxtachilik xarajatlarini hisobi va tannarxni pasaytirish borasida amalga oshirish mumkin bo’lgan imkoniyatlar bor. Shu nuqtai nazardan bizning fikrimizcha quydagi chora tadbirlarni amalga oshirishni maqsadga mofiq deb xisoblaymiz.

1. 
   Paxta xosildorligini keskin oshirish va kamida gektariga 35-40 sentnerga yetkazish kerak. Bu borada ilg’or xo’jaliklar tajribasini o’rganish va fan texnika
   

soxasidagi yangiliklardan unumli foydalanish kerak.

2. 
   Foydani ko’paytirish uchun paxta tannarxini yanada kamaytirish choralarini ko’rish lozim. Buning uchun birinchi navbatda mehnat unumdorligini oshirishga ham etibor qaratilishi zarur. Mexnat unumdorligi oshgan sayin mahsulot miqdori oshib tannarx pasayib boradi.
   
3. 
   Foydani ko’paytirish uchun o’rtacha sotish bahosi darajasini yanada oshirish choralarini ko’rish lozim deb bilamiz. Shuning uchun ham paxta sifatini oshirishga katta ahamyat berish zarur. Paxta sifati oshgani sari o’rtacha sotish baho oshib boradi.
   
4. 
   Xo’jalikda iqtisodiy taxlilga katta etibor berish. Iqtisodiy taxlil yetarli darajada olib borilsa, tashkil qilinsa fermer xo’jalik faoliyatidagi nuqsonlar va kamchiliklar o’z vaqtida aniqlanib, ularni tugatish bo’yicha choralar ko’riladi. Bu esa o’z vaqtida ishlab chiqarishni kengaytirish va moliyaviy natijalarni oshirish uchun shart – sharoit yaratib beradi.
   

Umuman, paxtatachilik tarmog’i xarajatlar hisobi va tannarxini tahlil etish natijasida qo’yidagi takliflarni bayon etamiz:

1. 
   Paxtachilikda mahsulot tannarxini hisoblash, paxtachilik tarmog’ida xarajatlar va mahsulot chiqishi hisobining oxirgi bosqichi hisoblanadi. Mahsulot tannarxini iqtisodiy asoslangan holda aniqlash ishlab chiqarilayotgan har bir mahsulotni iqtisodiy samaradorligini obektiv va aniq hisoblash imkonini berib, korxonada ishlab chiqarilayotgan har bir mahsulotning qaysi biridan ko’proq samara olinayotganini to’g’ri aniqlash imkonini beradi. Chunki hozirgi kunda fermer xo’jaliklarida xarajatlar hisobi va mahsulot chiqishi hisobi boshqaruv hisobiga kirganligi tufayli, xo’jaliklarda ishlab chiqarish xarajatlari hisobini o’z vaqtida va iqtisodiy asoslangan holda yuritishga berilayotgan e’tiborni talab darajasida deb bo’lmaydi. Bunga sabab mamlakatimizda moliyaviy va boshqaruv hisobini korxonalarda tashkil etish va yuritish bo’yicha me’yoriy bazani shakllangan bo’lishiga qaramasdan, fermer xo’jaliklari boshqaruv hisobini yuritish uslubiyoti, ayniqsa xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini aniqlash uslubiyoti bo’yicha mavjud muammolar bugungi kunda yetarli darajadi hal etilgan emas. Bundan tashqari, fermer xo’jaliklarining aksariyatida "Hisob siyosati" ishlab chiqilmagan. Ushbu
   

muammolarning mavjudligi paxtachilik tarmog’ida mahsulot tannarxi hisoblash uslubiyotiga ta’sir qilib, uni xarajatlar hisobi uslubiyoti bilan birga, takomillashtirish zaruriyati mavjudligini belgilab beradi.
Paxta tannarxining pasayishi foydaning ko’payishiga olib keladi. Foydaning ko’payishi esa fermer xo’jaligi iqtisodiyotining mustahkamlanishiga olib keladi.
Paxta yetishtirish samaradorligi ko’rsatkichlaridan biri bo’lib mahsulot tannarxi hisoblanadi. Xo’jalikda 1 sentner paxtaning tannarxi 2011 yilda 2009 yilga nisbatan 2919 so’mga pasaygan. Ammo, bu hali mavjud imkoniyatlardan to’liq foydalanildi degani emas. Ishda paxta tannarxiga ta’sir etuvchi omillar (bir gektarga sarflashgan harajat va hosildorlikni o’zgarishi) ta’siri aniqlangan.
Ushbu tahlil natijalaridan kelib chiqib xo’jalik kelajakda paxta hosildorligini yanada oshirish va harajatlar ustida yetarli darajadagi nazoratni ta’minlab paxta yetishtirish tannarxini pasaytirish choralarini ko’rish lozim.
Mahsulot tannarxini pasaytirish qator omillar bilan bog’liq bo’lib ular har bir xarajatni shakllanishi, uning iqtisodiy jihatdan asoslanganligi, mahsulotni o’z vaqtida yo’qotishlarsiz qabul qilinishini nazorat qilinishi, ularni o’z vaqtida taxlil qilib borishini toqoza etadi. Shuningdek, xo’jalik paxtachiligida ilg’or texnologiyalarni joriy etish va ichki imkoniyatlarni ishga solish orqali ham tannarxni pasaytirish imkoniyatlariga erishish mumkin.
Xo’jalik kelajakda yetishtiriladigan paxta sifatini yaxshilanishiga erishishi, uni tannarxini pasaytirish choralarini ko’rish bilan birga ular hisobini to’g’ri va obyektiv bo’lishiga erishishi lozim. Shunda xo’jalik yuqoridagi paxta yetishtirish samaradorligini oshirish imkoniyatlaridan to’laroq foydalangan ishlab chiqarish moliya faoliyatini yanada yaxshilanishiga erishiladi.