Bobomurodova Mohira Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma

1-topshiriq: Matnning turini toping. 
Ba’zan “mirshikor” so’zini “mirishkor” tarzida o’rinsiz ishlatadilar. Holbuki, 
buning to’g’ri shakli “mirshikor” bo’lib, “ mir” va “shikor” so’zlaridan yasalgan. 
“Shikor” - ov degani, “mir” esa “mirob”, “mirshab” so’zlaridagi “mir” bo’lib, 
“amir kabi boshliq” ma’nosini bildiradi. Aslida, “mir” “amir” so’zining 
qisqargan shakli. “Amir”ning lug’aviy ma’nosi “buyurguchi”dir. “Mirshab” deb 
tungi qoravullarning, “mirob” deb suvchilarning, “mirshikor” deb ovchilarning 
boshlig’iga aytiladi. “Mirshikor” so’zining dehqonlarga nisbatan “mirishkor 
dehqon” deb ishlatish to’g’ri emas. Ba’zi kishilarning nutqida “mirishkor 
dehqon” degan iboraning paydo bo’lishiga “mirshikor” so’zining ikkinchi qismini 
noto’g’ri tushunish sabab bo’lgan. (A. Rustamovning “So’z haqida so’z” 
kitobidan)
Tinish belgilari. Punktuatsiya 
Hozirgi o’zbek yozuvida quyidgi tinish belgilaridan foydalanadi: 
1)nuqta – ( . ) 2) vergul – ( , )
3)nuqtali vergul – ( ; )
4) ikki nuqta – ( : ) 5) tire – (-)
6)so’roq belgisi – (?)
7) undov belgisi – (!) 
8) ko’p nuqta – (…)
9)qavs – ( ),{ }
10) qo’shtirnoq - ( “ ’’ , << >> ) 
Har bir tinish belgisi muayyan qoidalar asosida qo’llanadi. tinish belgilarning 
qo’llanishiga oid qoidalar to’plami punktuatsiya deyiladi.
Quyida tinish belgilarning tarixiga e’tibor bering: 
Nuqtaning yozuv belgisi sifatida ishlatilishi qadimda arab manbalariga borib 
taqaladi. O’zbek manbalarida esa XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, 
tinish belgisi sifatida ishlatila boshlagan. 

---

143 
Vergul – XV asrdan boshlab G’arbiy yevropada, XX asr boshlaridan
boshlab esa, o’zbekcha matnlarda ishlatila boshlagan. 
So’roq – belgisining kelib chiqishini lotinch question – so’roq so’ziga olib 
borib taqaydilar. So’roq ma’nosiga mazkur so’zning birinchi harfi “ Q “ 
ishlatila boshlagan, keyinchalik uning shakli hozirgi holatiga ( ? ) kelib 
qolgan, o’zbekcha matnlarda 1885 – yildan boshlab uchraydi. 1990 – yildan 
so’ng doimiy ishlatila boshlagan.
Undov – belgisi o’zbek tiliga rus tilidan o’tgan. Olimlarning fikricha, u 
lotincha lo-undov so’zidan kelib chiqqan bo’lib, (.) ning qo’shilishidan hosil 
bo’lgan. 
Qavs – o’zbek yozuvida XIX asrning oxirgi choragidan boshlab ishlatila 
boshlagan. Dastlab “Turkiston viloyatining gazeti” da 1873-yilda ishlatilgan. 
Ko’p nuqta - o’zbekch matnlarda XIX asrning ikkinchi yarmidan
boshlab ishlatila boshlagan. 1876-yildan e’tiboran “Turkiston viloyatining 
gaeti”da muntazam qo’llangan.
Tire – o’zbek yozuvida XIX asrning 70- yillaridan boshlab ishlatilgan 
bo’lib, uni amaliyotga rus yozuvchisi N.M.Karamzin (XVIII asr ) kiritgan. 
Qo’shtirnoq – ham rus olimi A.A.Barsov orqali amaliyotga kiritilgan 
bo’lib, o’zbek yozuvlarida XIX asrning 80-yillaridan boshlab uchraydi.
Ikki nuqta – o’zbek yozuvida XIX asrning oxiri XX asrning boshlaridan 
e’tiboran ishlatilgan.
Nuqtali vergul – esa oz’bek yozuvida 1885-yildan boshlab uchraydi. 
Eslatma: Yuqoridagi tinish belgilaridan vergul nisbatan qadimiyroq.
Nutq uslublari 
Nutq uslublarini o’rganuvchi tilshunoslik sohasiga uslubshunoslik deyiladi.Har bir 
uslubni yaratuvchi vositalar mavjud. Bularni quydagi turlarga bo’lish mumkin: 
1.Lqksik vositalar: sinonim, omonim, antonym, paronim, ko’p ma’nolilik, tag 
ma’no, sifatlash, o’xshatishlar, ibora, sheva, noadabiy qatlam, mubolag’a, arxaik 
va tarixiy so’zlar, atamalar. 
2.Fonetik vositalar: nutq tovushlari, ohang, urg’u. 
3.Grammatik vositalar: 
1)morfologik vositalar: har bir so’z turkumi; 
2)sintaktik vositalar: gap bo’laklari, ritoroik so’roq gaplar, undalma, kiritma, 
sodda va qo’shma gaplar. 
O’zbek tilining quyidagi nutq uslublari mavjud: 
1.So’zlashuv 
2.Publitsistik 
3.Ilmiy 
4. Rasmiy 
5.Badiiy 
I.So’zlashuv uslubi. Kundalik hayotda, uyda, ko’cha-ko’yda, ish joylarda va 
boshqa joylarda kishilarning bir-biri bilanerkin muloqotga kirishuvi so’zlashuv 
uslubi orqali yuzaga chiqadi. Bu uslub ikkiga bo’linadi: 

---

144 
a)adabiy so’lashuv uslubi; 
b)oddiy so’zlashuv uslubi. 
Ma’lum adabiy til me’yorlariga bo’sungan, tartibga solingan so’zlashuv uslubiga 
adabiy so’zlashuv uslubi deyiladi.Adabiy tilning og’zaki shakli adabiy so’zlashuv 
uslubi orqali amal qiladi.Radioeshittirishlar, televideniye ko’rsatuvlari shunday 
uslubda olib boriladi.
Adabiy til me’yorlariga doimo amal qilavermaydigan erkin muloqot shakli 
oddiy so’zlashuv uslubi sanaladi.Bunda nutqiy vositalarni tejash bilan birga nutqiy 
ortiqchalikka ham yo’l qo’yiladi va gap bo’laklarining tartibi ancha erkin bo’ladi.
So’zlashuv uslubida ko’proq sodda gaplar, to’liqsiz gplar, undalmali gaplardan 
foydalaniladi va turli uslubiy bo’yoqli so’zlar, grammatik vositalar, tovushlar 
tushib qolishi, orttirilishi mumkin.
II.Publitsistik uslub.Publitsistika (lot. publika – xalq, omma) davrning eng 
muhim, dolzarb masalalarini o’quvchilarga, tinglovchilarga, tomoshabinlarga 
gazeta-jurnal, radio, televideniye orqali yetkazish, ommani jonlantirish, 
kishilarning onggiga atrofda sodir bo’layotgan voqealarni singdirish, ularning 
ijtimoiy qarashlarini shakllantirish uchun xizmat qiladi. 
Ommaviy axborot vositalarida, Oliy Majlis yig’inlarida, turli xil anjumanlarda 
qo’llaniladigan nutq uslubi publitsistik uslub sanaladi. Publitsistik uslub ikki xil 
shaklda namoyon bo’ladi: 
1.Yozma: 
a) ijtimoiy-siyosiy masalalarga 
bag’ishlangan bosh maqolalar;
b)feleton; 
d)pamflet;
e)murojaatnomalar;
f)chqiriq; 
j)deklaratsiya. 
2.Og’zaki: a)radio va televideniyeda ciqayotgan siyosiy sharhlovchilar;
b)notiqlarning nutqi. 
Publitsistik uslubning o’ziga xos xususiyati shundaki, u muayyan ijtimoiy 
masalalarga faol munosabatda bo’lishlik, hozirjavoblik, ta’sirchanlik belgilariga 
ega. Bunday nutq uslubi ijtimoiy masalalarga harakatchanliligi tufayli unda 
ijtimoiy-siyosiy tushunchalarni ifodalovchi so’zlar ko’proq qo’llaniladi: isyon,