Bobomurodova Mohira Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma

yosh to’kdi.Fe’lning o’zlik, majhul, birgalik, orttirma nisbatlari aniq nisbatga 
maxsus qo’shimchalar qo’shish bilan hosil qilinadi.

---

71 
2. O’zlik nisbat. Bajaruvchining o’zi ustida amalga oshadigan harakat yoki holatni 
ifodalaydigan fe’l shakli o’zlik nisbat deyiladi. Qo’shimchalari: -n, -in, -l, -il.  M: 
Nur yog’ildi qorong’u jarga. Akam bu xabardan behad sevindi.
Quyidagi fe’llardan o’zlik nisbat yasalmaydi: yayra, qichqir, uxla, o’qi, hayda, 
kes, tik, sug’or, sep,bor. O’zlik nisbat o’timli va o’timsiz fe’llardan hosil bo’ladi. 
M: yuv (o’timli)-yuvindi; kuy (o’timsiz) – kuyindi.
Eslatma: Quvondi, seskandi, faxrlandi, shodlandi, jonlandi, odatlandi aniq 
nisbatdagi fe’llardir. 
3. Majhul nisbat. Bajaruvchisi noma’lum bo’lgan harakat yoki holatni ifodalovchi 
fe’l shakli majhul nisbat deyiladi. Qo’shimchalari: -n, -in, -l, -il. M: Archa bezaldi. 
Yangiliklar aytildi. Otning yoli taraldi. Majhul nisbatdagi fe’llar asosan III 
shaxsda qo’llaniladi. O’zlik nisbat bilan majhul nisbat qo’shimchalari bir xil 
bo’lsa-da, ularning bir biridan keskin farqi bor, ya’ni o’zlik nisbatda bajaruvchi 
aniq bo’ladi. Majhul nisbatda esa grammatik ega bo’lsa ham bajaruvchi noaniq 
bo’ladi. M: Orqa hovliga tuproq to’kildi. (majhul n.)Daraxtning barglari 
to’kildi.(o’zlik)
Eslatma: Yemoq, demoq so’zlariga majhul nisbat qo’shimchasi quyidagicha 
qo’shiladi: yeyilmoq, deyilmoq. Bunda y tovushi ortadi.
4. Orttirma nisbat. Bajaruvchining ta’siri bilan boshqa shaxs yoki narsa 
tomonidan bajarilgan harakat yoki holatni bildiruvchi fe’l shakllari orttirma nisbat 
shakli deyiladi. Qo’shimchalari: -t, -tir, -dir, -giz, (-kiz, -qiz, -g’iz), -gaz,( -kaz, -
qaz), -ir, -ar, -iz, -sat. M: Ukangga ovqat yedir.
Orttirma nisbat qo’shimchalari bir biri bilan sinonim bo’lib keladi. M: ichir – 
ichkiz, yedir – yegiz, to’ldir – to’lg’az. Faqat  orttirma nisbat qo’shimchalari bir 
fe’lga birdan ortiq qo’shilishi mukin: o’qittir, to’ldirtir, o’tkazdir.
Eslatma: 1.Solishtirmoq, uzatmoq, surishtirmoq, yaratmoq aniq nisbatdagi 
fe’llardir. 2.Ba’zan fe’l asosiga orttirma nisbat hosil qiluvchi birdan ortiq 
qo’shimchalar qo’shilishi mumkin. Masalan:o’qit – o’qittir, to’ldir – to’ldirg’iz. 
Bunday holatda orttirma nisbat ma’nosi kuchayadi.
5. Birgalik nisbat. Birdan ortiq bajaruvchi tomonidan birgalikda bajarilgan 
harakat yoki holatni ifodalaydigan fe’l shakli birgalik nisbati 
deyiladi.Qo’shimchasi: -sh, -ish. M: aytishdi. Birgalik nisbati qo’shimchasi –lar 
qo’shimchasiga sinonim: yozishdi – yozdilar.
Eslatma: To’qnashdi, o’rtoqlashdi, suhbatlashdi, salomlashdi, janjallashdi, 
gaplashdi aniq nisbatdagi fe’llardir.
Eslatma: Birdan ortiq nisbat qo’shimchalarini olgan fe’llarning qaysi nisbatdaligi 
nisbat hosil qiluvchi oxirgi qo’shimchaga qarab belgilanadi: yuvintirildi – majhul 
nisbat. 
Fe’l nisbatlari o’timli o’timsizlik bilan bog’liq. Nisbat qo’shimchasini olgan 
fe’lning o’timli -o’timsizligida quyidagicha o’zgarishi mumkin:
1) o’timli fe’l o’timsizga aylanadi: kiydi –kiyindi;
2) o’timli fe’ldan yana o’timli fe’l hosil bo’ladi: o’qidi – o’qittirdi;
3)o’timsiz fe’ldan o’timsiz fe’l hosil bo’ladi: keldi – kelishdi;
4) o’timsiz fe’l o’timliga aylanadi: keldi – keltirdi.

---

72 
Nisbat qo’shimchalari ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmalariga quyidagicha 
qo’shiladi:
1)o’zlik nisbat qo’shimchasi asosan yetakchiga qo’shiladi: izlanib yuribdi, kuyinib