Bobomurodova Mohira Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma

1.Pokiza kishi hamisha shodlik ustida, gunohkor esa g’am va qayg’u ostida 
bo’ladi. 2.Donolar oldida doim eshitguvchi bo’l. 3.Yomonlarning qoshida yalinish 
yaxshilar ishi emas.4.Insonning fe’l-atvoriga qarab unga baho 
berishadi.5.To’ydan keyin nog’ora chalmoq-nodonlar ishi.6.Bitmas-tuganmas 

---

85 
bilimning tagida mashaqatli mehnat yotadi. 6.Yigit qo’shni qizga qaraganda 
hayojon bosib, so’zlariini chalkashtirib qo’yardi. 
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ko’makchilar kelishiklarni boshqaradi. Shunga ko’ra ular 3 xil:
1. Bosh kelishikdagi so’zlar (ba’zan qaratqich kelishigidagi olmosh) bilan 
qo’llanadigan ko’makchilar: bilan, kabi, singari, yanglig’, sayin, uchun, sababli, 
orqali, tufayli, chog’li, osha, bo’ylab, bo’yi, bo’yicha, uzra, ichra, degan, 
chamasi, haqada, holda, yo’sinda, to’g’risida, vajidan, tomon (tomon 
ko’makchisi ba’zan jo’nalish kelishigidagi so’zlar bilan ham qo’llanadi).
2. Jo’nalish kelishigidagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar: qadar, ko’ra, 
qarshi, qarab, qaraganda, qaramasdan, yarasha, doir, asosan, binoan, muvofiq, 
qarata, qaramay.
3. Chiqish kelishigidagi so’zlar bilan keladigan ko’makchilar: buyon, so’ng, 
keyin, boshqa, tashqari, bo’lak, o’zga, beri, narigi, burun, ilgari, boshlab, tortib, 
avval, oldin, nari.
Eslatma: Old, ust, ost kabi vazifadosh ko’makchilar qaratqich kelishigi shaklidagi 
ismlarga qo’shiladi. M: Masala ustida uzoq bosh qotirdi. Bunday hollarda kelishik 
qo’shimchasi belgisiz ishlatilishi mumkin. Ayrim hollarda bilan, uchun 
ko’makchilari qaratqich kelishigidagi olmosh bilan ham qo’llaniladi. M: shuning 
bilan, shuning uchun.
Ko’makchlarning ma’no turlari:
- uchun: o’qish uchun (maqsad), chaqirgani uchun (sabab), ukam uchun 
(atalganlik); - bilan: 
qalam bilan (vosita), ukasi bilan (birgalik, holat), eshik ochilishi bilan (payt);
- sari, tomon: maktab sari- maktab tomon (yo’nalish);
- sayin: kun sayin (davomiylik);
- haqida, to’g’risida: hayot haqida – uy to’g’risida (fikr mavzusi);
- qadar: Toshkentga qadar (chegara);
- kabi, singari, yanglig’: oy kabi, quyosh yanglig’ (o’xshatish, qiyoslash).
Ko’makchilar va kelishiklar ma’nodoshligi:
a) radiodan eshitmoq – radio orqali eshitmoq;
b) yozishga tayyorlandi – yozish uchun tayyorlandi;
d) mashinada terildi- mashina bilan terildi;
e) borganini gapirdi – borgani haqida gapirdi;
f) uyga ketdi – uy tomon ketdi.
Eslatma:1. Ko’makchi orqali ifodalangan ma’no umumiy, noaniq, kelishik bilan 
ifodalangan ma’no aniq bo’ladi. M: U Samarqandga ketdi. U Samarqand tomonga 
ketdi. 2.Jo’nalish elishigi qo’shimchasi yo’nalish ma’nosida tomon, bo’ylab 
ko’makchilari bilan ma’nodoshdir.

---

86 
Ko’makchilar va qo’shimchalar ma’nodoshligi:
a) guldek – gul kabi (yanglig’, singari);
b) maktabgacha – maktabga qadar.
BOG’LOVCHI 
Gapning uyushiq bo’laklarini va qo’shma gap tarkibidagi soda gaplarni o’zaro 
bog’lash uchun xizmat qiluvchi yordamchilar bog’lovchilar deyiladi. Ular 
qo’llanishiga ko’ra 2 xil bo’ladi:
1) yakka holda qo’llaniluvchi bog’lovchilar: chunki, basharti, agar, mabodo, balki, 
holbuki, va;
2) takror holda qo’llaniluvchi bog’lovchilar: goh…, goh… ; ham… , ham…; bir…, 
bir… ;
Eslatma: 1.Ayrim bog’lovchilar yakka holda ham, takror holda ham qo’llanila 
oladi. M: Yo men boray, yo soz keling. Men baraymi yo siz kelasizmi? 2. Takror 
holda ishlatiladigan bog’lovchilarning ayrimlari esa faqat takror holda 
qo’llangandagina bog’lovchi hisoblanadi. Yakka holda qo’llanganda esa o’zi 
mansub bo’lgan so’z turkumiga taalluqli bo’ladi.M: Bir yomg’ir yog’adi, bir