Bolalar adabiyoti


Download 0.85 Mb.
bet24/48
Sana18.06.2023
Hajmi0.85 Mb.
#1586770
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   48
Bog'liq
NAFOSAT BOLALAR ADABIYOTI (1)

^ЯдАБИЙ ТУР - адабий асарларнинг нуткий ташкилланиши, тасвир предмети, объект ва субъект муносабати каби жихатлари билан умумийлик касб этувчи йирик гурухиЛ^нъанавий равишда бадиий асарлар учта катта гурухга - эпик, лирик ва драматик турларга ажратиб келинади. Адабий асарларни турларга ажратиш масаласи кадимдан диккат марказида булиб келган. Антик давр юнон файласуфи Афлотун узининг “Давлат” асарида шоир уз тилидан (лирика), узгаларнинг гапларини мулокот сифатида тасвирлаб (драма) ёки бу иккисини коришик (эпос) куллаган холда таклид килиши мумкинлигини айтади. Санъатни табиатга “таклид килиш” деб билган Арасту эса табиатга уч хил йусинда: 1) узидан ташкаридаги нарса тугрисида хикоя килаётгандек (эпос); 2) таклидчи уз холича колган, киёфасини узгартирмаган холда (лирика); 3) тасвирланаётган кишиларни фаол харакатда такдим этган холда (драма) таклид килиш мумкин, деб билган. Турларга ажратишда таклид усулини асосга куйиш анъанаси XVIII асргача давом этди. XVIII асрга келиб немис файласуфи Гегель бадиий адабиётни турларга ажратишда “объект” ва “субъект" муносабатини, шунингдек, тасвир предметини, яъни конкрет асарда нима тасвирланаётганини асос килиб олди: эпос вокеани, лирика рухий кечинмани, драма харакатни тасвирлайди. Гегель анъанасини давом эттирган 18 Адабиётшунослик лурати В.Г.Белинский объект (вокелик) ва субъект (ижодкор) муносабатига купрок УР^атто олис келажак тасвирланган фантастик асарда хам булиб утган вокеалар хикоя килинади: укувчи гуё булиб утган вокеалар билан танишади. Яъни эпик асарда ёзувчи билан у тасвирлаётган бадиий вокелик, укувчи билан у тасаввурида кайта тикпаётган бадиий вокелик уртасида хамиша “мен - утмиш” тарзидаги вакт хисси мавжуддир. Бу жихатдан драматик асарлар узига хос: драмада тасвирланаётган вокеа, укилиши ёки сахнадан томоша килинишидан катъи назар, гуё “хозир содир булаётган вокеа” каби таассурот колдиради. Демак, драматик асар укувчиси (ёки томошабини) билан унда тасвирланган вокеа орасида хам “мен - хозир” тарзидаги вакт хисси мавжуд булади. Шунингдек, хар бир адабий турга мансуб асарда бадиий конфликтнинг муайян бир тури устувор: драмада характерлараро конфликт, лирикада ички конфликт (асардаги акси жихатидан), эпосда эса конфликтнинг хар учала тури коришик намоён була олади. Айрим манбаларда мазкур хусусият хам турга ажратиш асоси, турга мансубликни белгиловчи хусусият сифатида курсатилади. Бирок бу караш бахсли, чунки хар кандай асарда, унинг турга мансублигидан катъи назар, конфликтнинг хар учала нави мавжуд булаверади (факат акс этиши турлича, баъзилари аник тасвирланса, бошкалари хис этилади); улар узаро алокада 20 Адабиётшунослик лурати булиб, бири иккинчисини келтириб чикаради, бири оркали иккинчиси ифодаланади. А.тлар орасида катъий чегара, “хитой девори” йук. Яъни турларга ажратишда маълум шартлилик сакланиб колаверади, зеро, муайян асарда барча А.т.ларга хос хусусиятлар хам зухур килаверади. Иккинчи томондан, бадиий адабиёт ривожи давомида А.т.лар бир-бирини бойитади, улар орасида синтезлашув жараёнлари кечади. Мае., замонавий эпос узига драмага хос элементларни сингдиргани учун тасвир ва ифода имкониятларини кенгайтирди. Хозирги эпик асарларни улардаги диалоглар, бошкача айтсак, “сах,на-эпизод”ларсиз тасаввур килиб булмайди. Яна, хозирги эпосда драмага хос сюжет курилиши (сюжет вактининг кискариши, вокеаларнинг драматик шиддат билан ривожланиши)нинг таъсири тобора кучайиб бораётгани кузатилади. Шунга ухшаш, драма ва лириканинг узига эпик унсурларни сингдириши уларнинг бадиий имкониятларини кенгайтиради. Мае., хозирги шеъриятда вокеабанд шеърлар кенг оммалашгани, тавсифий лирикада эпик унсурлар салмокли урин тутаётгани хам турлараро синтезлашув натижасидир. А.тларнинг муайян давр адабий жараёнида тутган урни, мавкеи Хар вакт хам бир хил эмас, тараккиётнинг маълум боскичларида уларнинг айримлари етакчилик мавкеини эгаллайди. Бу эса турли омиллар (ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий шароит, адабиймаданий анъаналар ва Х-) билан богликдир. Мае., узбек адабиётида анъана билан боглик холда узок вакт лирика етакчилик килган булса, XX аср бошларидан эпос етакчилик мавкеини эгаллай бошладики, бу ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий шароит (эпик турда бадиий концептуал функцияни амалга ошириш, дунёни англаш ва англатиш имкониятларининг кенглиги ва бунинг XX аср бошларида долзарблик касб этгани) билан изохланади. Утган асрнинг 60-70-йиллари ижтимоий-сиёсий шароити яна шеъриятни етакчи мавкега олиб чикдики, бу ижод эркинлиги бугилган шароитда бадиий проза узининг энг мухим функцияси - бадиий-концептуал функциясини тулаконли бажара олмай колгани билан изохланиши мумкин. 80-йилларга келиб эса эпос йукотган мавкеини яна тиклай бошлади: М.М.Дуст, Э.Аъзам, А.Аъзам, Х.Султон каби ижодкорлар асарларида жамиятни, замона кишилари рухиятини ва бунинг воситасида жамиятнинг мавжуд холатини чукур бадиий ид21 Адабиётшунослик лурати рок этишга интилиш кучайди. Бирок, таъкидлаш зарурки, А.т.ларнинг бирини иккинчисидан устун куйишга интилиш номакбулдир. Зеро, хар бир А.т. узига хос устун жихатларга эга, бу эса уларнинг хар бирида дунёни англаш ва англатиш имкониятлари турлича эканлиги билан изохланади. Баъзан “фалон шоир узининг фалон рубоийсида катта романда хам айтиш кийин булган гапни айта олган” кабилидаги мактовлар эшитиладики, бу хил караш ута жун ва илмийликдан буткул йирок, бадиий адабиёт хакида, бадиий асар хакида бу тарзда фикрлаш дилетантликдан бошка нарса эмас. Негаки, бадиий адабиётда айтишгина эмас, кандай айтиш хам мухим. Зеро, хар бир адабий турга мансуб асарнинг кабул килиниш механизмлари, укувчи рухиятига таъсир утказиш имкониятлари ва йуллари турличадир. Бу уринда халкимизнинг “унта булса урни бошка, киркта булса - килиги” кабилидаги наклига амал килган тугрирок булади.
АДРЕСАТ (нем. Adressat - почта жунатмасини олувчи) - бадиий ижод жараёни билан боглик холда ишлатилувчи термин, ижод онларида ёзувчи тасаввурида мавжуд булган, асар мулжалланган укувчи. Адабиётшуносликда ушбу тушунча реал укувчига зидланган холда яна имплицит укувчи, тасаввурдаги укувчи, ички уцувчи каби терминлар билан хам юритилади. Адабий асар, аввало, нутк ходисасидир. Нутк жараёни эса икки томон - нутк субъекти (нутк эгаси) ва нутк объекти (нутк йуналтирилган шахс)нинг мавжудлигини такозо этади. Модомики, ижод жараёнида ёзувчи нутк ирод этаётган экан, бу нутк кимгадир (тасаввурдаги укувчига, А.га) каратилган булади: ёзувчи уша укувчига муайян бадиий информацияни етказиш, информацияга узининг гоявий-эмоционал муносабатини ифодалаш ва шулар оркали унга муайян таъсир угказишни кузлайди. Бу эса А.ни, унинг дунёкараши, хаётий тажрибаси, бадиий диди, ижтимоий-маънавий эхтиёжлари каби омилларни хам эътиборда тутишни такозо этади. Яъни А. маълум маънода асарнинг бадиий-композицион хусусиятлари, тили ва услуби, образлар тизимини белгилайди. Мазкур хол, мае., болалар адабиёти мисолида ёркин куринади: болалар учун ёзилган асарда А. хусусиятларини, бола психологияси, фикрлаш тарзи, идрок имкони кабиларни эътиборда тутиш зарур. Бирок буни мутлакпаштирмаслик, яъни гуё ёзувчи хамиша юксакда-ю, А.га мос гапларни айтади, маъносида тушунмаслик керак. Аксинча, ёзувчи тасаввуридаги А. савияси куп 22 Адабиётшунослик лурати жихатдан унинг ижодий салох,ияти билан богликдир; санъаткор ижодий камоли билан баробар А. хам камол топиб боради. Мае., Чулпоннинг илк ижодида А. бирмунча мавхум булиб, асарлари кенг оммага каратилган, у купнинг гапини купга етказиш (“Бизни халк”, “Курбони жахолат”, “Доктор Мухаммадиёр”) билан машгул эди. Кейинча унинг А.и бирмунча конкретлашади: асарлари купрок узининг хаммаслакларига (мае., “Халк”, “Бузилган улкага”, “Пуртана”) мулжалланади. Айни чогда, шоир ижодида А. янада конкретлашиб боради, энди у купрок узини тушуна оладиган, хамдард була биладиган хос уцувчига мурожаат этади (“Кунгил”, “Йул эсдалиги”). Шеърларидан бирида бу ха еда шундай дейди: Суйларкан тилларим на ёмон сузлар, Ёзаркан цаламим на х,азин оглар, Соддадил бунлардан не маъни онглар, Билмаз-ку улдугин изх,ор ишци. Яъни Чулпон узининг “ишк изхори”ни хар ким хам англай олмаслигини билади, хаммага дардини туккани холда чинакам хамдард була оладиганларнинг озлигини теран идрок этади. Бу эса шоирнинг аксар шеърларида хос уцувчига мужалланган рамзий катлам мавжудлиги, унда юрт озодлиги мавзуси поэтик талкин Килинганига унинг узи берган гувохпикдир. Кейинрок, 30-йилларнинг бугик мухитида Чулпоннинг А.и онгли тарзда иккиланади: у бир пайтнинг узида хам хос унувчисига, хам шуро тарбиясини олган оммавий укувчига мурожаат этади (“Соз” тупламидаги катор шеърлар, “Кеча” романи). Ижод онларида А.ни эътиборда тутиш талаби укувчи омма диди, талаб-эхтиёжларига мослашиш дегани эмас. Чинакам ижодкор А.нинг диди, фаросатини юкори бахолаши, унинг ижодий имкониятларига, асарни укиш пайти узига хаммуаллиф була олишига ишониши лозим. Бирок кейинги даврда кенг урчиган оммавий адабиёт суз санъатининг бу талабидан чекинади: унинг уртамиёна савиядаги А.ни нишон килиши, уни осонгина узига жалб этадиган йуллардан (интригага бойлик, ошкор эмоционаллик, сохта романтика, зуравонлик ва фахш сингари тубан инстинктларни уйготиш ва ш.к.) бориши суз санъати ичидаги бузгунчиликкина эмас, чукуррок каралса, А.га хурматсизлик хамдир.

Download 0.85 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   48




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling