Bolalar, O'spirinlar va o'smirlar o'qishiga rahbarlik qilishning shakl va usullari

7—9 yoshli bolalarning o'qish mazmuni
Bu yoshdagi bolalar o'ziga xos kitobxonlar toifasini tashkil qiladi.
6—9 yoshdagi bolaning tashqi muhit bilan barcha murakkab munosabatlari kattalar vositasida amalga oshiriladi. Bu yoshdagi bolalarning tabiatini adabiy asarga munosabatining juda ham soddaligi va hayajonli his-tuyg'u ko'tarinkiligi bilan ifodalash mumkin.
6—9 yoshli bolalar uchun kitoblarda kundalik hayotda u yoki bu tarzda tanish bo'lgan, biror bir quvonchli tafsilotlar mufassal ochib beriladi, tasodifan, yangicha bo'lgan narsalarni ko'proq sevadilar va eslab qoladilar. Bu guruhdagi bolalar harakatlarining sababini xulq-atvorlar va voqealar o'rtasidagi aloqaga qaraganda qahramonning harakati va xulq-atvorini ancha jiddiy idrok etadilar. Agar kutubxonachi bolalarning diqqatini qarata olsa, ular qahramonning fe'1-atvori sabablarini nisbatan chuqur tushunish va lining ichki dunyosiga kirib borishga qodir boiadilar.
Bolalarga ta'sir o'tkazishning alohida kuchi: bu qahramonning ham maishiy sharoiti, ham qiyofasi, ham muammosi, ham psixologiyasini ifodalash, ham taqqoslash, ham sifatlashning aniq-ravshanligi hisoblanadi. Bu yoshdagi kitobxon ko'z oldida tavsif asosida tabiat manzarasini gavdalantirish qiyin. Agar manzara qahramonning kechinmalari bilan bog'liq holda batafsil, hayajonli tarzida ifodalansa, bolalar uni eslab qoladilar.
Bolalar asarning g'oyaviy mazmunini ko'pincha qahramonlarning xatti-harakatlariga, asar voqeasining borishiga qarab tushunadilar.
Bolalarni hikoya, she'r va boshqalarda «eng asosiy»si nima ekanligini aytib berishga majbur qilavermaslik zarur, chunki ularning javoblari doimo asarning asosiy g'oyaviy mazmunini, uning jo'shqin yozilganligini tushunishga yordam bermoqchi bo'lsa, bu guruhdagi yosh kitobxonlar uchun tushunarli. O'zlari uchun oson bo'lgan adabiy asarni tushunishga qodir bo'lishligi malum bo'ladi. Masalan, bolalar o'zlarining yoshlariga xos bo'lgan jo'shqin obrazli umumlashmalarda kitob qahramonini ifodalab, uning o'ziga xos jihatlari mohiyatini ochib beradigan qanday odatlari borligini ta'kidlaydilar.
6—9 yashar bolalarda kitobga yosh xususiyatlariga mos munosabatda bo'lish, ilmiy-badiiy adabiyotlarni o'qishda ham namoyon bo'ladi.
6—7 yoshdan boshlab, o'qish bolaning yetakzchi faoliyatiga aylanadi, bu yoshda hayotni o'zlashtirish o'ziga xos tarzda — atrofimizni o'rab olgan nruhitdagi har xil narsa va ho«disalar haqidagi taassurotlarni bilib olish, eslab qolish shaklida naonoyon bo'ladi.
Bolalarning bilishga old so'rovlari keng, ammo shuunga qaramay, yuzaki, beqaror bo'ladi. Kichik kitobxonlar .ga yangilikni o'zlashtirishga tayyor bo'lish, yangilikni bilib olish zavq-shavq, quvonch bag'ishlaydi. Bolalikning bu davrini „bo'zan dastlabki bilim to'plash" davri deyiladi va muhimi, bolada toadiiy did, so'z madaniyati, umuman dunyoni anglashda yordam beradigan eng muhim narsalar to'planishi kerak.
Bolaga tanish bo'lgam tevarak-atrofni o'rab ol gan buyum va narsalar, hayvonot va o'siiulik dunyosining kelib chicgishi va tuzilishi bolada alohida qiziqish uyg'otadi. Hali bolalar ilmiy bilishga oid kitobning axborot manbayi ekanligini tushunifc) yetmaydilar. O'zlarining bilishga oid so'iovlarini o'qish bilan bog^lay olmaydilar. Ularni bunga o'rgatish kerak. Maqsadga muvofiq rahbaarlikqilaborish natijasida 9 yoshlarga borib qolgan kitobxonning so'rovi ancha kengayadi. Bolalarga qomusiy labialdagi (kichik qornusiy lug'atlar) kitoblar yoqadi, ular asta-sekin bolalarga atalsan jurnaliarni o'qishga odatlana boshlaydilar.
Maktab o'quvchisining dastlabki davri (6—7 yosh) asarni nisbatan yuqori idrok etisli va o'qish texnikasinLng mukammal emasligi o'rtasida nomuvofiqlik borligi ifodalanadi. Bolalarning kitobxon sifatida o'sishida muslaqil o'qishga o'tiskm bosqichi o'ta murakkab. Mustaqil o'qishiiing dastlabki davrida fciolaning yaqin faoliyati — o'qish texnikasi bilan bog'liq bo'lgan «qiyinchiliklarni yengishga qaratiladi. Bu o'qilgan narsani to'laqonllli idrok etish va tushunishga to'sqinlik qiladi. Bola „tinglovchidan" „Ikitobxon" likka sakrab o'tganida dastlab kitobga nisbatan izcJhillik, ishtiyoq qandaydir tarzda bir ozyo'qoladi. Biroq 6—7 yoshJli bolada bora-bora mustaqil o'qish jarayonida paydo bo'ladigan idrok etishdagi qiyinchilik asta-sekin yo'qola boradi. O'qish mah*oratini oshirish natijasida bu qarama-qarshilik barham topadi.
6 — 7 yoshli bolalarning o'qishiga rahbarlik qilishda kutubxonachining oldida turgan vazifalardan biri — kitobga bo'lgan qiziqishini barqaror qilish va o'qishdagi qiyinchiliiklarni yengish istagini tarbiyalashdan iborat. Birinchi sinf o'quvchilarini kutubxonaga a'zo qila turib, ular kitobni qanday o'qiyotganlarini

tekshirib borish zarur. Bu esa qanday kitoblarni mustaqil o'qishga tavsiya qilish, qay birini bevosita kattalar (ota-ona, kutubxonachilar) ning o'qib berganini tinglash orqali tekshiriladi.

8—9 yoshli bolalarning his-tuyg'usida ma'lum o'zgarishlar ro'y beradi: his qilish va qayg'urish murakkablashadi va ortadi. Kichik kitobxon endi o'z his-tuyg'usi haqida o'ylay oladi. Bu esa bilish imkonini beradi.
Kutubxonachi bilan kitobxonni bolaning awal o'qigan (yoki eshitgan) kitoblari yoki bir necha bor o'qigan kitoblari haqidagi suhbat yanada yaqinlashtiradi. Bu kutubxonachiga bolaning ma'naviy dunyosini anglashida o'qishga muvaffaqiyatli rahbarlik qilishida bir-birini tushunishga imkoniyat yaratadi. Bunday suhbatlarning natijasi kitobxon formulyarida yoritiladi. Bunda yozuvchilar ijodini muntazam tahlil qilib borish muhimdir. Keyinchalik esa tahlillardan bolaning o'qishiga ta'sir qiluvchi vosita sifatida foydalanish ham mumkin. Buning uchun kitobxon bilan birgalikda uning formulyarini ko'rib borishni amalda qo'llash lozim.
Kutubxonachi bolaning o'qishiga yakka tarzda rahbarlik qilish jarayonida o'qishning umumiy holatini, bola kitoblarni kutubxonadan oladimi yoki maktabdanmi, uning uyida qanday kitoblar borligini bilib olish juda muhimdir.
Kichik tarbiya yoshidagi kitobxonlar guruhining o'qishiga rahbarlik qilishda ularning ma'naviy dunyosi uchun eng qimmatbaho narsa — aqliy, his-tuyg'u ko'tarinkiligi estetik o'sish darajasiga monand keladigan, shu bilan birga, yanada kamol topishga imkon yaratadigan vosita bo'lishi kerak.
7-9 YOSHLI BOLALARNING O'QISHIGA YAKKA RAHBARLIK QILISH
Reja
1. 7—9 yoshli bolalarning o'qishiga yakka rahbarlik qilish.
2. Bolalarning o'qishiga yakka rahbarlik qilish.
3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar (6—7 yosh) hamda 1—3-sinf o'quvchilarining o'qishiga yakka rahbarlik qilish.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining „Ma'naviyatni yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to'g'risida"gi farmonida ko'rsatilgan yuksak ma'naviy fazilatlarni kamol toptirish, milhy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an'analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, vatanga
22
muhabbat, istiqlol g'oyalariga s.adoqat ruhida tarbiyalash mamlakati-mizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir.
Kntubxonalarda sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy yakka va ornmaviy ishlarning samaradorligini oshirish awalo komil insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yo'nalishlarini topib, joriy etishga bog'liq.
Darvoqe ,Avesto" ko'pgina tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, boshqa diniy kitoblar (.Jujil", „Tavrot", „Qur'on" va qadimgi Hind muqaddas kitoblari „Rigveda", „Hastra") singari uzoq asrlar moboynida bolalarga ilm-u ma'rifat o'rgatishda va axloq-odob fazilatlarini shakllantirishda dasturilamal vazifasini o'taganligi shubh asizdir.
Zardushtiylik dinining asoschusi va „Avesto" kitobining muallifi Spitanna Zaratushtra ta'lim-tarlbiya masalalariga ham katta ahamiyat bergan holda mana bunday dcydi: „Tarbiya hayotning eng muhim tirgagii, tayanchi boiib hisohlau ishi lozim. Har bir yosh shunday tarbiyalashni o'rganish bilan eng yuksak pog'onaga ko'tarilsin".
,Avesto"da bolalarni o'qis!hga o'rgatish va tarbiyalash qoidalari quyidagi itartibda tavsiya etilga n:
a) diniy va axloqiy tarbiya;
b) jismoniy tarbiya;
d) o'qish va yozishga o'rgatish;
Bolalarga diniy tarbiya asosan 7 yoshdan boshlangan. O'g'il bolalair 7 yoshga yetganda ularga maxsus — „muqaddas ko'ylak kiydirish marosimi o'tkazish rasm bo'lgan. O'g'il bolalar bunday marosim paytida muallim bilan bi r qatorda quyoshga qarab turishgan. ,Avesto" dan ezgulikvayaxshilik ma'budasiga madadkor kuchlarni ulug'lovchi duolar aytishgani: „Men zardushtiylik diniga sodiq bo'lishga va'daberaman, men yaxshi fikrlar, so'zlar, yaxshi ishlarga ishonaman...". Zardushtiylik rnarosimi mashg'ulotlaridan so'ng esa bolalargai sovg'alar ulashilgan. Bunday mashg'ulotlar bir kunda besh rnarta takrorlangan. Mashg'ulotlarni o'tkazishdan ko'zlangan maqsad—bolalar qalbida dunyodaigi barcha yaxshilik va ezguliklarning ijodkori, ilohiy Axura Mazdaga e'tiqodni mustahkamlash, insonlar boshiga butun yovuzliklar va yomonliklarni olib keladigan Axrirnandan esa nafratlanish hissini tarbiyalashdan iborat edi.
Zardushtiylikda ma'rifat va bilimning kuchiga qattiq e'tiqod va oqibat nalijasida ma'rifat yutib chiqadi, deb hisoblanadi. O'sha davrda bolalarning faqat sihat-salomat va jismonan baquwat bo'lishi
23
haqidagina emaa, balkJ iimiy tna'rlfly billm ollsh va ma'naviy sofUgi
vaxslulik, ezgullk xislallanni ;isos;iii, holalarda axloqiy poklik, mchnalscvarlik, rostgo'ylik, saxovallilik la/.ilallarini tarbiyalashga muhim ahamiyat bcrilgan.
Maktabda kichik yoshdagi bolalarni o'qitish jarayonida ko'rgazmali qurollardan, hikoya qilish va suhbat-muloqot usullardan keng foydalanganlar. Bolalarda yoshlikdan mehnatsevarlik va kasb-hunar egallash masalasi hamda ko'nikmasini shakllantirishga katta e'tibor berilgan. Ular yoshliklaridanoq daraxt ko'chati o'tqazish, uy-ro'zg'or qurollari yasash, yerga ishlov berish va chorva bilan shug'ullanishga o'rgatilgan.
„Avesto" muqaddas kitob. U faqat diniy qo'shiq, hikoya-rivoyatlardan iborat bo'libgina qolmasdan, balki tabiiy fanlar, xususan, tabobat, ta'lim-tarbiya masalalarini ham o'z ichiga olgan.
Mana shuning uchun ham ,Avesto"dagi axloqiy-insonparvarlik qarashlarini o'rganish va uni hayotimizga tadbiq etish kutubxona degan ma'rifat maskanidan boshlansa, ular bolalar bilan ishlash, o'qish madaniyatini egallashlarida qadriyatlarimizdan faol foydalansalar, ularni targ'ib qilsalar olijanob ish bo'lar edi.
Xalqimiz asrlar osha ardoqlab, e'zozlab kelgan milliy madaniyatimiz, fanimiz, ma'naviyatirniznirig shakllanishiga bebaho hissa qo'shgan buyuk siymolardan biri — yetuk davlat arbobi, munajjim, matematik, musiqashunos, shoir, zabardast olim Muhammad Tarag'ay Ulug'bek edi. U Sohibqiron Temurning nabirasi bo'lib, 1394- yilda (796 hijriy) tavallud topgan.
Ulug'bekning otasi Shohruh Mirzo ilm-fanga berilgan, ayniqsa, tarix ilmining chuqur bilimdoni edi. Shuningdek, Shohruh kitob shaydosi bo'lgan, uning g'oyat boy kutubxonasida jahonning turli tillarida katta miqdorda ilmiy va diniy kitoblar saqlangan. U nodir kitoblarning o'z kutubxonasida bo'lmog'i uchun mablag'ni ayamagan. Kitob mutolaa qilish esa uning eng sevimli mashg'uloti bo'lgan.
Muhammad Tarag'ay Mirzo Ulug'bek davrida ilm-u fan, adabiyot va san'at tez taraqqiy etdi. Aynan Ulug'bek davrida bolalarning yoshi bo'yicha tabaqalashtirib o'qitilishi, o'quv tarbiya ishlarining aniq bir muddatini belgilab qo'yish, ta'limni boshlang'ich, o'rta, oliy bosqichlarga ajratish, xotin-qizlarga ta'lim-tarbiya berishni aniq bir tizimga tushirish va boshqa ko'plab shunga o'xshash islohotlar amalga oshirildi.
24
IJ I'THlllg'be'k davrida Ian, inadaiiiyal la flqq i J ui i |.i h<> n SivlliEa Isiyasiuing eng oldingi o'linlaridan hiinii egallashlni rllsobga olsak„ o'sha davrda ancha shakllangan kutiihxonal.ii tizlmi ham qaror "HMopganligini tasavvur qilish mumkin.
CIiiBBHunkibudavrdakitobgajudakattahurmatbilanqairalgan. IJlaim xonala—irda saqlash fan sohalari bo'yicha ayrim-ayrim sandiq yoki javonl^mmrairga chiroyli qilib terib qo'yib foydalanish qomun-qoidalari bo'lib", o'sha joyning o'zida o'tirib mutolaa qilisa, unda kitoblarni nihoy^au Ida chiroyli yozish texnikasini ko'rib, lulosa qilinadigan bo'lsat, kitob nihoyatda e'zozlangan bir davr bo'lgan.
OT kamizning kutubxonachilik tizimlari barcha sohalar kabi uning; tarixiy kechmishi bilan bevosita bog'liqdir. Ma'rifatning
bulog""^SSSSB'^f i bo'lgan kutubxonalar uzoq yillar davomida kutub :xz___onshunoslikning ,rnanbayi bo'lib kelgan.
Kiiuiiilltubxonalar xalqimizning orzu-armonlari yo'g'iilgan og'zaki
ijodi---------afsona va rivoyatlari, ertaklari qo'shiqlari, maqol, matallari
yoki a\**«wlodni iymon-e'tiqodli, go'zal xulq-atvorlarga ega bo'lgan, mehn.. au tsevar, vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda jmislsiz katta ahamiiy**»"atga ega.
19*1____7- yili Toshkent shahrida O'lka o'qituvchilaiiming I- chi
qurul1ttcz=»yi bo'hb o'tdi. Maktabdan tashqari ta'limga katta e'tibor berdi -™™va xalqning ma'rifiy rivojlanishi uchun tTurli joylarga kutub' xi___onalar va qiroatxonalar ochishga qaror qilindi.
Zatrrmonasining peshqadam ziyolilaridan ba'lgan A.Avloniy xalqnih ig og'ir ahvolidan kuyinib, uning qismatini yengillashtirish chora l^^arini qidirib, buning dastlabki bosqichi kishiilarni bilimli, ma'riffa«««itli qilish deb tushundi va butun ijtimoiy faoliiyati xalqning ongirii o'stirish va savodini chiqarish, o'z qadrini bilish nchun ma'rijf^^aitparvarlik g'oyalarini tarqatishga yo'rjaltirilidi. Avloniy bolalsa^miiiMrni mustaqil mantiqiy fikrlashga o'rgatishda ularni adolaitr.^^arvar, rostgo'y, insonparvar, vijdonli ijilib tarbiyalash zarurlliij^asgiga alohida to'xtalib, Jnsonning moliiyati vijdonidan bilinu.r*™"', deydi. Uning fikricha, adolatli odarnni doimo vijdon haraka ^^tga keltirib turadi. „Maktab guliston" darsllgida ifodali o'qishtr-HMiiming qator shakllari: individual, ifodali o'qish, jo'r bo'lib
o'qisln-----„ obrazlarga bo'lib o'qishi kabilar bsriladiki, bunda
bolalaiLr^=ning og'zaki nutqini o'stirish, badiiy so'zlashuvni o'rgatishi nazarridan biri—xor bo'lib o'qishga katta ahamiyat berdi.
M a 'lumki, 7—9 yoshdagi bolalar bilan kutubxonalarda :azHadigan ommaviy isMarbolalarda o'qishga juda katta qiziqisli 'otadi va katta samara beradi. Masalan, 5—6 yoshli bolalarni >b o'qishga qiziqtirish maqsadida bolalar bog'chalariga borib, alarga qiziqarli rasmli kitoblar ko'rsatish, qiziqarli ertaklar va 'rlardan ifodali o'qib berish kerak. Bolalar o'rtasida ubxonalarni keng targ'ib qilish kerak. Maktablarga kelib suhbat tazish kitob ko'rgazmasidan kitob olib berish, varaqlash, ibning ahamiyatini ta'kidlash, bolalarni turli ommaviy o'yinlarda irok etishga jalb etish kerak. Masalan, sichqon, bo'ri, quyon ish. Bunday ommaviy ishlarni yakka tartibda olib borish mumkin. kazilayotgan ommaviy ishlarda ba'zi bolalar faol qatnashadilar. irni tayyorlash va o'tkazishga yordam beradilar. Bu esa boshcLa alarda havas va qiziqish uyg'otadi. Ular ham tengqurlari kabi I qatnashishga harakat qiladilar. Kicrrik yoshdagi bolalar bila n idagi ommaviy ishlar o'tkaziladi.
1. Adabiyotlarning og'zaki targ'iboti: ifodali o'qish, badiiy hikoya b berish, adabiy ertaliklar, adabiy o'yinlar.
2. Ko'rgazmali targ'ibot, yangi kitoblar ko'rgazmasi, mavzuli )blar ko'rgazmasi, plakatlar, albomlar, papkalar.