Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi fani

2.3.Qushlar va hasharotlar hayotidagi o'zgarishlar.
Qish vaqtida o'simliklarning uyquga ketishi munosabati bilan bu davrda bolalarning 
diqqate'tiborini qushlar hayotiga va holatiga jalb etish mumkin. Dekabr oyida shahar va 
qishloqlarda, aholi yashaydigan punktlarda chumchuqlar, qarg'alar, zag'chalar va boshqa 
qishlaydigan parrandalar yig'iladi. Ular o'ralar, axlatxonalar, shuningdek, serqatnov yo'llarda 
ozuqa qidiradilar. Ovqatlanib bo'lishgach, bog' va hiyobonlarga uchib ketadilar. Daraxtlarning 
shoxlarida dam oladilar. So'ng, yana hovlimahovli uchib keladilar. Qorong'i tushishi bilanoq 
to'dato'da bo'lib uchib ketib, baland daraxtlarning shoxlariga qo'nib tunaydilar. 
Dekabr oyida shahar atroflaridan ko'kraklari oqqora rangli katta chittaklar uchib keladilar 
va Toshkent bog' va hiyobonlarini to'ldirib yuboradilar. Ular, daraxtlarning kavaklari va 
shoxlarida qishlagan hasharotlami topib yeydilar. Ular hasharotlarning yuz niinglarcha 
tuxumlarini ham tozalaydilar. Ba'zi vaqtlarda zyab liklar ham uchraydi. Quyoshli kunlarda 
qushlar ko'proq harai katchan, quvnoq bo'lishadi, bunga bolalarning diqqatini jalb etish kerak. 
Shahar atrofidagi joylarda bu vaqtda ko'pgina so'fito'rg'aylarni uchratish mumkin, ular 
dalalardagi yovvoyi o'tlarning urug'larini terib yeydilar. Shuningdek, bu vaqtda bog'lar va 
odamlar yashaydigan yerlarga yaqin kelib yashovchi zag'izg'onlami ham uchratamiz. 
Dekabr oyida qorayaloq va chittaklarning sayrashi eshitiladi. Bog'larda qizilquyruqlar 
(6rasm) paydo bo'ladi. Kamkam uchrasada, har o'n vilda bir marta sovuq qish vaqtida snegirlar 
(7rasm) paydo bo'lishadi. Ular sekinsekin hushtak chalib uchadilar. Bunda ota qushgina emas, 
balki ona qush ham sayraydi (ba'zi qushlarda esa ona qushlar sira sayramaydi). 
Doimiy qishlovchi qushlar bilan birgalikda ahyonahyonda jarqanotiarni uchratish 
mumkin. Bu qushlar tog' qoyalaridan shaharga tushib kelishadi va xoliroq yerdagi g'isht devorli 
binolarga joylashadilar. 
Qor yoqqan vaqtda bu qushlar och qolishadi va hatto ochlikdan o'la boshlaydilar. Ular 
birovning ovqat berishiga muhtoj bo'lib qoladilar. Shuning uchun bolalar bog'chalari hovlilarida 
qushlarni oziqlantirish maqsadida harturli inlaryasab qo'yish kerak. Bunday manzara bolalar bilan 
birgalikda qushlarning harakatlarini kuzatish imkoniyatini beradi. Qushlarni cho'chitib 
yubormaslik maqsadida inlar uchun tinch yerlarni tanlaydilar. Ularni daraxtlarga, uylarning 
devorlariga osib qo'yadilar, deraza tokchalariga o'rnatadilar. Donxo'rak yoki inlarda doimo ozuqa 
bo'lishi kerak. Qushlar bunday ozuqalarga ko'nikadilar va liar kuni ma'lum soatlarda uchib 
keladilar. Bolalar qushchalar to'g'risida g'amxo'rlik qiladilar, deyarli har kuni ularga ozuqa berib 
turadilar. Kuzatish vaqtida har turli qushlarning o'zlarini qanday tutayotganlarini, shuningdek, 
qaysi bir ozuqani manzur ko'rishlarini payqab olish mumkin. Hatto hasharotni zaharlovchi 
chittaklar ham qish faslida urug'liklarbilan oziqlanadilar. Yog' ularning asosiy ovqati bo'lib 
hisoblanadi. 

---

Qushlar gavjum bo'lishib, oziqovqat qidirishni davom ettiradilar. Kunduz kunlari 
to'dato'da qarg'alar, ko'kqarg'alar va go'ngqarg'alarning uchib yurishlarini ko'rish mumkin, 
shuningdek ko'pgina sa'avalar va g'urraklar ham uchib yurishadi. Bog'larda qorayaloqning qattiq 
qichqirishi ahyonahyonda eshitilib tursada, lekin uning sayrashi endi eshitilmaydi. Ko'pincha 
qorayaloqlar ariqlarning bo'ylarini kavlayotganliklarini, shuningdek, bog'lardagi na'mataklarning 
donini topib cho'qiyotganligini ko'rish mumkin. 
Ba'zan Toshkentning Salar va Qorasuv bo'ylarida jiblajibonlarni uchratish mumkin. Ular 
bahorda uchib kelib, bu yerda qishlash uchun qolishadi. 
Yanvar oyining boshlarida g'urraklarning g'urullashi eshitila boshlaydi. Yanvar oyining 
o'rtalarida esa g'urraklarning akatsiya daraxtlarining chiviqlaridan mayda tayoqchalar va quruq 
qobiqlardan uyalar qurishga kirishganliklarini bolalar bilan birgalikda kuzatish mumkin. 
Fevral oyida qushlar oziqlantirishga muhtoj bo'ladilar. Fevralning oxirida qushlar galasi 
qo'shaloqqo'shaloq bo'lib ajraladi. Keyinchalik ular uya qurish uchun shahardan chetdagi 
joyiarga uchib ketadilar. Chittaklar bahor oldi qo'shiqlarini «kuylaydilar». 
Fevral oyida g'urraklar tuxum ochib, 15 kun tuxum bosadilar. Tuxumdan chiqqan yosh 
g'urraklar o'z uyasida o'n kun qoladi. G'urrak bir yilda besh marta tuxum qo'yadi. G'urraklar 
kaptarlar singari biologik tomondan juda qi z iq bo'ladilar. Ular sut 
e
mizuvchilarsingari 
qushchalarni boqish uchun o'zlaridan ozuqa moddasi ishlab chiqaradilar: bu ichki bezlardan 
ajralib chiqadi. P&a qush og'zini ochadi, qushchalar esa ozuqani cho'qib oladilar. 
Fevral oyining oxirlarida shaharlardan jiblajibonlar uchib kelishadi. 
Kechki payt shaharga yana ko'pgina zag'chalar va ko'kqarg'alar uchib kelishadi. Tunash 
uchun baland daraxtlaming shoxlanga qo'nayotganlarida ularning shovqinlari va qichqiriqlari 
eshitiladi. Biroq ular astasekin sovuq o'lkalarga uchib keta boshlaydilar. 
Bulutli kunlarda qorong'i tusha boshlashi bilan mayda ko'rshapalaklarni ko'rish 
mumkin. Bular barcha ko'rshapalaklar ichida eng kichigi hisoblanadi. Ularning qish faslida 
g'orlarda qishlovchi ko'pgina boshqa ko'rshapalaklardan farqi shundaki, ular yil bo'yi 
binolarning yoriqlarida yashaydi va haroratning ko'tarilishi bilan birinchi bo'lib uyg'onadi. 
Qorong'i tushishi bilanoq ovoz chiqarmasdan ucha boshlaydi hamda chivin, pashsha va boshqa 
jonivorlarni tutib yeydi. Yerda qishlagan tut kapalaklari fevral oyida kapalak qurtlari chiqaradi.