Boltayeva Mahfuza Shukrulla qizi

Bob bo’yicha xulosalar
1.XX asrning 20-30-yillarida o‘zbek shevalarining biz bilmagan yangi qirralari ochila boshlandi. Bu sohada G‘.O.Yunusov, U.Tursunov, A.Fitrat, E.D.Polivanov, S.Ibrohimov, V.V.Reshetov, Sh.Abdurahmonov singari tilshunos olimlar samarali faoliyat olib borganlar.Shevalar leksikasi va uning rang-barangligini tadqiqotlari doirasida ochib berganlar.
2.Buxoro viloyati hududidagi shevalar har xil tipda bo’lib, ular o’zbek tilining qarluq-chigil-uygur, og’uz va qipchoq lahjalariga mansubdir. Qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasiga mansub bo‘lib, Samarqand- Buxoro shevalari guruhining komponentlaridan iborat.
3.Shevalarning har biri o‘zining qator fonetik, grammatik va leksik xususiyatlari bilan xarakterlanadi.
4.Bir qator turkolog olimlar o‘z dialektologik klassifikatsiyalarida Buxoro, Samarqand va Xo‘jand shaharlarining tojik va o’zbek tillarida so’zlashuvchi - ikki tilli aholisi nutqini tekshirib, uni tojik tili elementlarini maksimum o’zlashtirgan Samarqand- Buxoro guruhi shevalari deb hisoblaganlar.


III BOB.
Jondor tuman shevalarining mavzuviy guruhlari va dialektal tadqiqi
Adabiy tilimizni boyitish va uning taraqqiyotiga hissa qo‘shish uchun, avvalambor, shevalarga nazar solishimiz kerak. Adabiy til meʼyorlarining tobora takomillashib borishi, ilm-fan va madaniyat taraqqiyoti, sanʼat rivoji, aqliy mehnat bilan jismoniy mehnatning tenglashib borishi kabi ijtimoiy hodisalar bilan uzviy bog‘liq holda shevalar ham asta-sekin adabiy tilga yaqinlashib boradi. Ammo bu jarayon uzoq muddatni o‘z ichiga oladi.
Tilimizning shevalarini o‘rganish tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Bu jarayon “Devon-u lug‘otit turk” asari bilan chambarchas bog‘liqdir. Ushbu asar o‘z sahifalarida sheva, lahja tushunchalarining ilk tavsifi va tasnifini muhrlagan. Bu holat asarning shevalarni o‘rganishdagi ahamiyatini yanada oshiradi
Shevalar adabiy tilimizni boyishida hamda taraqqiy etishida juda katta hissa qo‘shadi. Ushbu shevaga xususiyatlarni tahlil etar ekanmiz, ko‘plab qimmatli maʼlumotlarga ega bo‘lamiz. Adabiy tilning rivojida sheva va lahjalar o‘zining munosib o‘rniga ega. Shevalar vositasida adabiy til boyiydi hamda taraqqiy etadi. Xalq tilidagi qayd etilgan sheva, lahja, dialekt, adabiy til, milliy til kabi tushunchalarning o‘ziga xos jihatlari o‘zaro munosabatlari, farqli tomonlari, shakllanish davrlari va taʼriflari anchagina o‘rganilgan va ular asosida bir qancha tadqiqotlar olib borilgan.
O‘zbek shevashunosligi sohasida juda katta tadqiqotlar amalga oshirilganligi ma’lum. Bular sirasiga Sh.Shoabdurahmonov, B.Jo‘rayev, F.Abdullayev, S.Ibrohimov, M.Mirzayev, A.Shermatov, X.Doniyorov kabi olimlarning olib borgan izlanishlari e’tiborga loyiq. 1960-1970-yillarda avj olgan dialektologik tadqiqotlarning 1980-1990-yillarda birmuncha so‘nishi fanimizda taraqqiyotning bir dialektik bosqichi – imperik-tavsifiy ishlarning ma’lum darajada o‘zining yuqori taraqqiyot cho‘qqisiga yetganligi, yangi tahlil usullariga o‘tishi taraqqiyotni ta’minlash bilan uzviy bog‘liqdir.
O‘zbek tili o‘zining ko‘p shevaliligi va ularning har biriga xos xususiyatlarning rang-barangligi bilan boshqa turkiy tillardan ajratib turadi. Bu holat o‘zbek shevashunosligining turli sohalarida bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlari hamda shevalarda saqlangan tarixiy-etnolisoniy ma’lumotlar vositasida dalillanadi.
Ammo sheva ulkan xazina bo‘lib, uni o‘rganish orqali ko‘plab bilim va yangiliklarga ega bo‘lish imkoni paydo bo‘ladi. Shu holat sababli ushbu axborotda adabiy tilimizning tayanchi sanalgan sheva materiallarini etimologik, leksik, etnografik hamda folklorshunoslik nuqtayi nazaridan izohlab o‘rganamiz.
Buxoro hududidagi xalq shevalarini tahlil etar ekanmiz, bu sohada o‘zining yirik tadqiqotlari bilan yalovbardor bo‘lgan Mustaqim Mirzayevni eslash, uning amalga oshirgan izlanishlari e]ʼtiborga loyiqligini hamda muhim ekanligini taʼkidlash o‘rinli bo‘ladi.
Sheva so‘zlarida xalq tarixi, maʼnaviyati o‘z aksini topadi. Sheva so‘zlari xalqning betakror oltin bitigi hisoblanadi. Xalqning urf-odatlari va marosimlarini atovchi birliklar ham o‘ziga xos oltin bitik sanaladi. Etnografizmlar xalqning o‘tmishi, milliy madaniyati, turmush tarzi haqida muhim xulosalar chiqarish vositalaridan bo‘lib, ular muayyan xalq etnomadaniyatini o‘rganishning muhim omilidir. Aytish mumkinki, dialektizm va etnografizm uzviy bog‘liq hodisalardir. Biz quyida ayrim etnografizmlar asosida Buxoro viloyati Jondor tumaniga xos sheva materillarini tahlil etamiz.
Buxoro shevasini tadqiq etish harakati M.Mirzayev faoliyati bilan bog‘liq. Olimning “O‘zbek tilining Buxoro gruppa shevalari” nomli doktorlik dissertatsiyasi bu boradagi ilk monografik tadqiqot sanaladi. Ushbu tadqiqotda Buxoro viloyati (jumladan Jondor tumani ham) shevasi tahlil etilgan. M.Mirzayev Buxoro dialektining qarluq lahjasiga oid ikki tilli va bir tilli shevalarning fonetik, morfologik, leksik xususiyatlarini atroflicha o‘rgangan.
Jondor tuman hududlarining sheva elementlarini bir qancha mavzu guruhlariga ajratilishi mumkin:

1. Taom nomlari

2. Oshxona anjomlari
3. Kundalik ro‘zgʻorda ishlatiladigan so‘zlar
4. To‘y va marosimga oid so‘zlar
5. So‘kinch so‘zlar
6. Hayvon va hashorat nomlari
7. Meva va sabzavot nomlari
8. O‘simlik nomlari
9. Kiyim-kechak nomlari
10. Qarindosh-urugʻchilikka mansub so‘zlar
11. Dehqonchilikka oid so‘zlar
12. Rang-tus nomlari
13. Dalada ishlatiladigan so‘zlar
14. Duradgorlikda ishlatiladigan so‘zlar
15. Ichimlik nomlari
16. Kasallik nomlari
17. Takror so‘zlar
18. Fel so‘z turkumidagi ayrim fonetik o‘zgarishlar
19. Tikish-bichishga oid so‘zlar