Bosh tahririyati toshkent – 2017 adabiyot qozoqboy yo‘ldoshev, begali qosimov, valijon qodirov, jalolbek yo‘ldoshbekov


Download 1.65 Mb.
Pdf ko'rish
bet22/122
Sana11.08.2023
Hajmi1.65 Mb.
#1666322
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   122
Bog'liq
Adabiyot 7-sinf

Mirmuhsin
(1921–2005)


57
«Vatandoshlar», 1959-yilda «Irmoqlar», 1960-yilda «Qalb 
va falsafa», 1964-yilda «She’rlar» nomli she’riy kitob-
lari bosilib chiqqan. Shoir bir qator dostonlar ham yarat-
gan. Chunonchi, «Usta G‘iyos» (1946), «Do‘nan», «Ya-
shil qishloq» (1948), «Shiroq» (1969), «Nevara», «Avesto» 
(1970) singari dostonlarida qahramonlarning ruhiyati turli 
hayotiy to‘qnashuv va kurashlar asosida ko‘rsatib berilgan.
Mirmuhsin – o‘zbek adabiyotida 1954-yilda yaratilgan 
«Ziyod va Adiba» ilk she’riy romanining muallifi .
Mirmuhsinning ilk qissasi «Jamila» 1956-yilda e’lon 
qilingan. Uning 1957-yilda yozilgan «Oq marmar», 
1962-yilda bitilgan «Cho‘ri», 1964-yilda dunyoga kelgan 
«Tungi chaqmoqlar» qissalari xalqimiz o‘tmishini aks et-
tirishga bag‘ishlangan. Ularda zulm-u zo‘ravonlikka qar-
shi kurashgan shaxslarning o‘ziga xos obrazlari yaratilgan. 
Dunyo miqyosida fi krlashga uringan adib Mirmuhsin chet 
elliklar hayotini aks ettirishga qaratilgan bir qator asarlar 
ham yaratdi. Yozuv chining 1960-yilda bosilgan «Chodra-
li ayol» hikoyalar to‘plami va 1979-yilda chop etilgan 
«Chodrali ayol» qissasi chet ellardagi kishilar hayotini 
ko‘rsatishga bag‘ishlangan.
She’riyat hamda kichik nasriy janrlar bo‘lmish hikoya 
va qissachilikda muayyan tajriba orttirgan Mirmuh-
sin keng qamrovli roman janrida ham qalam tebratdi. 
1969-yilda «Chi niqish» va «Umid», 1972-yilda «Deg-
rez o‘g‘li», 1974-yilda «Me’mor», 1977-yilda «Chotqol 
yo‘lbarsi», 1982-yilda «Ildiz lar va yaproqlar», 1986-yil-
da «Temur Malik», 1995-yilda «Ilon o‘chi», 1997-yilda 
«Turon malikasi» romanlari dunyo yuzini ko‘rdi. Ularda 
turli davrlarda yashab o‘tgan turli taqdir egalarining ha-
yotlari aks ettiriladi.
Mirmuhsin ijodiy umrining barcha davrida ham bo-
lalar uchun asarlar yozgan adibdir. Uning «Sheralining 
mardligi», «Ovchi bolalar», «Luqmon va O‘roqboy» sin-


58
gari turli janrlar dagi asarlarida bolalarning o‘ziga xos 
hayoti va ruhiy dunyosi tasvirlangan.
Mirmuhsin uzoq yillik ijodiy faoliyati uchun 1974-yil-
da Hamza nomidagi davlat mukofoti, 1998-yilda «El-yurt 
hurmati» ordeni bilan taqdirlangan. Adibga 1981-yilda 
«O‘zbekiston xalq yozuvchisi» unvoni berilgan.
Adib 2005-yil 2-fevralda Toshkent shahrida vafot etdi.
ME’MOR
(Romandan parcha)
Iste’dodli me’mor, muhtasham imoratlar qurib, go‘-
zallik yaratishdan boshqa narsani o‘ylamaydigan ijodkor 
Najmiddin Buxoriy temuriy hukmdor Shohrux zamonida 
Hirot shahriga kelib, boshkentning obodligi yo‘lida ul-
kan ishlar qiladi. Hayotning chigalligi hamda adolatsiz-
lik qurish va yaratishdan o‘zgani bilmaydigan oliyjanob 
me’mor boshiga ko‘pgina ko‘rguliklar soladi. Uning yol-
g‘iz o‘g‘li Nizomiddin saltanatga yov bo‘lgan guruh larga 
qo‘shilib, Shohruxga suiqasd qilgan 
lardan biri sifatida 
qo‘lga olinib, qatl etiladi. Endi buxo 
riy 
larning Hirotda 
qolishi mumkin emasdi. Quyi 
dagi parchada boshiga ul-
kan baxtsizlik tushib, ota yurtiga qaytayotgan me’mor 
Buxoriy kechirgan voqealar tasvir etiladi.
Tong g‘ira-shirasida uxlab, hordiq olgan aravakash 
otlarni sug‘orib, aravalarga qo‘shdi, yo‘lovchilar naridan 
beri yuz-qo‘llarini yuvib, yo‘lga tushib ketishdi.
Ko‘p o‘tmay chinakamiga qum barxanlari boshlandi. 
Andakkina sovigan qumlar quyosh ko‘tarilishi bilan yana 
qi ziy boshladi. 
Qum, qum, qum...
Ertasiga ham yana shunday yurish; hamma yoq qum, 
yo‘lning poyoni ko‘rinmasdi. Ham tolish, ham diqqatlik...


59
Indiniga ikkinchi aravada anchadan beri bularga 
qo‘shilib yo‘lga chiqqanidan pushaymon bo‘lib g‘ingshib 
kelayotgan badavlat xonadonning lo‘mbillagan o‘g‘li 
G‘avvos Muhammad arava o‘rtasida osmonga qarab yotib 
olib, oh ura boshladi. Zavrak bilan Zulfi qor avval uning 
bu qilig‘ini yashirib kelisha yotgan edi, bir damdan keyin 
bu holga ko‘zi tushgan Badia Zulfi qorga: «Nima gap?» – 
degandek imo qildi. Zulfi qor unga: «Hech gap yo‘q!» – 
degan ishorani qildi. Lekin aslida G‘avvos Muhammad 
o‘z yo‘ldoshlarini so‘kib, og‘zidan ko‘pik chiqarib, oh 
urib yotardi.
– Huv, uyat bo‘ladi! Bu nima qiliq? – dedi Zavrak.
– Sen la’nati meni yo‘ldan ozdirding, – dedi baqirib 
G‘avvos, – bo‘lmasa men Hirotdan chiqmagan bo‘lardim! 
Nega men senlarga qo‘shildim?! Menga nega kerak edi 
bu azob?! Sen meni chalg‘itding!
– O‘zingiz xohlab keldingiz, Zavrakda ayb yo‘q, – dedi 
Zulfi qor. – Biz, hatto, sizni hisobga qo‘shmagan edik.
– Siz aralashmang! Siz buxoroliksiz, yurtingizga ket-
yapsiz!
– Men bu gapni sizni ranjitish niyatida aytayotganim 
yo‘q. O‘zingizni qo‘lga oling, yigit kishisiz! Uyat bo‘ladi! 
Ikkilamchi, bu yengiltakligingizni ustod sezib qolsalar 
xafa bo‘ladilar! − dedi Zulfi qor.
– Siz menga nasihat qilmang! Men bunaqa qumda 
yurolmayman! Sizning oshiq-ma’shuqligingiz uchun men 
qumda sarson bo‘lib o‘lib ketolmayman! Bola-chaqalarim 
bor!
– Nodon ekans z! – ded Zulf qor oyoqlar n tarvaqay-
lat b arava o‘rtas da yotgan G‘avvos Muhammad tag dan 
t zzas n tort b ol b. U «osh q-ma’shuq» so‘z uchun G‘av -
vosn ng lunj ga tush rmoqch ed , o‘z n tutd .
– Foydasi yo‘q! – dedi Zavrak Zulfi qorga boshini 
sa rak-sarak qilib. – Bu to‘ng‘izning shunaqaligini bilar -


60
dim! Ilgari ham bir bor shunaqa qilgan... Savdogarning 
o‘g‘li-da...
– O‘zing to‘ng‘iz! – baqirdi G‘avvos.
G‘avvos Zulfi qorga ham, Zavrakka ham qaramay, os-
monga qarab, og‘zidan ko‘pik chiqarib, oh ura boshladi.
– Voy, voy, o‘laman... qumlaringning ham padariga 
la’nat! Meni boshlab olib chiqqanlarning ham padariga 
la’nat! To‘xtatinglar!!! Aravalarni to‘xtatinglar! Qaytib keta-
miz! Men orqaga qaytib ketaman! Vo-y-oy!
Birinchi aravada ketayotgan Badia yana Zulfi qorga qa-
radi:
– Nima gap? Nima deyapti? − Zulfi qor yelkasini qisdi.
– Aravakashga aytinglar, orqaga qaytib ketamiz! Voy, 
voy, – dedi yana baqirib G‘avvos Muhammad.
Bu gaplarni eshitgan Badia aravakash Horunbekdan il-
timos qilib birinchi aravani to‘xtatdi. U ota-onasiga hech 
nima demay, aravadan yerga tushdi-da, ikkinchi aravaga 
o‘tdi. Aravalar yana yurishda davom etdi. U Zulfi qorning 
ro‘pa rasiga o‘tirib, otga minib borayotgan Zavrakka muro-
jaat etdi.
– 
Nima gap?
– Ertalabdan beri shu gap, bekam, – dedi Zavrak, – qay-
tib ketaman, deyapti.
– Vo-oy, vo-o-oy, o‘laman! Qumlaringning padariga 
la’nat, o‘laman! Aravalarni qaytaringlar! Hirotga qaytib 
keta miz! Vo-o-oy...
– Janob G‘avvos, bu nima qiliq?! – deb Badia og‘zidan 
ko‘pik chiqarib, aravada chalqancha yotib olgan G‘avvosga 
tik qaradi.
– Yo‘q, men qaytib ketaman!
– Qaytib ketib bo‘lmaydi, tushuning axir! Biz Jayhunga 
yaqinlashyapmiz. Juda ko‘p yo‘l yurdik. Xohlamas ekansiz, 
Maymanada aytishingiz mumkin edi!
– Men bormayman! Qaytib ketamiz, vo-oy... 
Badia hayron bo‘lib qoldi. U g‘azablansa-da, o‘zini qo‘l-
ga olib, tishini tishiga qo‘ydi.


61
– Toza dard ustiga chipqon bo‘ldi-yu, Zavrak og‘a, 
siz tu shuntiring, yigit kishi uyalmaydimi?!
– Gap yuqmayapti, bekam!
– Men hech narsani bilmayman! Meni Hirotga qay-
tarib olib boringlar!
– Nima qilamiz? – Badia Zulfi qorga qaradi.
– Bu hech kimning gapiga quloq solmayapti. Ustodga 
xabar qilish kerak.
− Ustodning tashvishi o‘ziga yetmaydimi?! − dedi 
Badia. So‘ng G‘avvosga qarab: − O‘zingizni qo‘lga oli-
shingizni so‘rayman! – dedi ko‘zlarida g‘azab o‘tlari 
chaqnab. – Yo‘qsa, jazoyingizni beraman! Siz hammani 
bezor qilyapsiz!
– 
Bor o‘sha aravangga! Men Buxorosiga bormayman. 
Men kasalman! Qaytaringlar aravalarni!
Badia Zulfi qorga imo qildi, keyin achchiqlanib buyruq 
berdi:
– Bu ablahni aravadan otib yuboring! – U shu lahza 
etigi qo‘njiga qo‘lini tiqib xanjarini oldi. – Aytganimni 
qilmasa ngiz, to‘ng‘izni shu yerda o‘ldiraman!
Badianing buyrug‘ini ikki qilish aslo mumkin emas-
ligini biladigan Zulfi qor sapchib o‘rnidan turib, oh-voh 
qilgancha yalpayib yotgan G‘avvosni ko‘tarib qumga otib 
yubordi. To‘nkadek gurssa qumga tushgan G‘avvos apil-
tapil o‘rnidan turib, dod solib arava orqasidan ergasha 
boshladi. Bu ishdan birinchi aravada ketayotganlar ham 
xabardor bo‘ldi. Zo‘rg‘a tishini tishiga qo‘yib kelayotgan 
kishilar indashmadi. Uchala arava ham to‘xtamay keta-
verdi.
– Nomard! Qo‘rqoq! – dedi Badia.
G‘avvos Muhammad qumga ag‘anab, oh urib, baqira 
boshladi. Bir muddatdan keyin talvasaga tushgan G‘avvos 
olislab ketayotgan aravalar ortidan yugurdi, yaqinlash-
gach, Badia ko‘zidagi g‘azab, qo‘lidagi yarqirab turgan 


62
xanjarni ko‘rib orqaga tislandi. Uning nazarida, Badia 
uchun bu cho‘li biyobonda G‘avvosga o‘xshaganlarning 
biqiniga xanjar tiqib ketish hech gap emas edi.
G‘avvos Muhammad birinchi aravadagilarga qarab ba-
qirdi:
– Meni olib ketinglar, do-od, tavba qildim! 
Hech kim unga qayrilib qaramadi. U bormi-yo‘qmi, 
birov parvo qilmadi. Ketayotganlarning ixtiyori Badianing 
izmida ekaniga tu shundi. 
– Do-o-od! Meni tashlab ketmanglar!
Badia arava ustida indamay turaverdi. Bir muddatdan 
so‘ng uning ishorasi bilan Zavrak otdan sakrab tushdi, 
o‘rniga Zulfi qor otga minib, yo‘lda davom etaverishdi. 
Qumga sakrab tushgan Zavrak ancha narida sudralib, dod 
solib kelayotgan G‘avvos Muhammadni uchinchi aravadagi 
yuklar ustiga chiqarib qo‘ydi-da, o‘zi yana yugurib kelib, 
ikkinchi aravaga – Badianing yoniga o‘tirdi. Bu holni ko‘r -
gan Ma’suma beka, Me’mor va Horunbeklar yuragi tas kin 
topib, indamay qo‘ya qolishdi.
– Chiqdimi? – sekin so‘radi Badia.
– Ha, – dedi o‘rnashib olib Zavrak, – asboblar orasiga
tiqib qo‘ydim.
– Shuncha yildan buyon men uning bunaqa qiliqlari 
bor ligini bilmagan ekanman. U hayvonning o‘zginasi ekan-
ku!
– Og‘ir bo‘ling, qattiq gapirmang, bekam! Xanja ringizni 
ham bekitib qo‘ying! – dedi Zulfi qor. – Bu ham bir tutqa-
noqdek dard. Qiyinchilikni ko‘rmagan xomsemiz odam-da.
Shunaqasi ham bo‘ladi.
– Xo‘p, – dedi Badia Zulfi qor aytganlariga amal qilib.
Uch arava qumliklar oralab oldinga ketaverdi. To kech-
gacha ular miq etmay borishdi. Otlar ham obdan char-
chadi...


63
* * *
Bahri muhitdek
1
behudud qumliklarning to‘q sariq, 
qo‘ng‘ir «to‘lqin»lari silsilasi
2
ko‘zni olardi. Qum bar-
xanlari uzra jimirlab harorat ko‘tarilar – bu yerda issiq-
lik juda ba land bo‘lishiga qaramay, Me’mor qiynalmay 
nafas olar edi. «Do‘zax» deb atalmish Qizilqumda ham 
cho‘ponlar yashardi. Negadir bu yerlarda Me’mor o‘zini 
bardam seza boshladi. Horunbek ilgari ham bu holatni 
sezgan edi. U yolg‘iz turgan Me’mor yoniga kelib, ha-
voning issiq bo‘lishiga qaramay, sof ekani, bu yerlarda 
kishi asabi juda muloyim-u mo‘tadil bo‘lishini aytdi.
– So‘zingiz juda to‘g‘ri, inim, – dedi Me’mor kaft-
larini bir-biriga ishqalab, – qumda havo qiziq bo‘lishiga 
qaramay, nafas olish qulay. Asablar ham yumshab, kishi 
kayfi yati ko‘tariladi. Ana, rutubatli Hirot orqada qoldi. 
Keyingi yillar men u yerd a o‘zimni juda haqir-u xasta 
his etardim. Hozir biz o‘sha «rutubat»dan xoli, ta’qibdan 
uzoq qum oralig‘idamiz...
...Me’mor G‘avvosning talvasaga tushib, oh-voh ur-
ganidan keyin barchaning kayfi buzilib, sukut ichida ke-
layotganla rida, Ma’suma bekaga gap qotib, ko‘zlariga 
juda katta bir binoning shakl-u tarovati ko‘rinayotganini, 
Bu xoroga omon-eson yetib borganlaridan so‘ng uning 
tarhini
3
yaxshilab qog‘ozga chizajagini aytdi. Bu shun-
day bir madrasa bo‘ladiki, ro‘yi zaminda uning tengi 
topilmaydi. Ba’zida u peshmati yonidan toshqalam-u 
daftarini olib, aravaning chayqalib, qalqib ketayotganiga 
qaramay, nimalarnidir chi zib-yozib qo‘yar edi. Ma’suma 
beka hamma vaqt uning fi kr-u o‘ylarini quvvatlashga, 
diqqat bilan tinglashga o‘rganib qolgan, arava ustida ham 
u Hirotdagidek mehri bonlik ko‘rgizib, cholining fi kr-u 
1

Download 1.65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling