Бошқарув психологияси ўҚув қЎлланма

X назария 
Y назария 
1. Одам ишлашни ёқтирмайди ва 
иложи борича меҳнат қилишдан 
ўзини олиб қочади. 
1. Инсон руҳий комилликка эришиши 
учун меҳнат қилишга интилади
2. Одам ишлашлари учун уни зўрлаш 
керак ёки уни “сотиб олиш” керак 
2. Одам қилаётган иши ўзига қизиқарли 
бўлишини хоҳлайди ва тааллуқли вазият 
юзага 
келса 
жон-дили 
билан 
бу 
меҳнатни бажаради
З. 
Одам 
уни 
мақсад 
сари 
етаклашларини 
хоҳлайди 
ва 
масъулиятни ўз бўйнига олишдан 
қочади
З. Одам ўз олдига қўйган мақсадга 
интилади
4. Мақбул шароитда одам масъулиятли 
бўлишни 
истайди 
ва 
ўз 
бўйнига 
мажбурият олишга қодир 
5. Ташкилот томонидан таклиф этилган 
интизомга нисбатан, ходим ўзи тан 
олган ва риоя қиладиган интизом 
анчагина самаралироқ 
4. Одам учун асосий мотив пул ва 
хавфсизлик ҳиссидир
6. Яхши шароитлар яратилганда одам ўз 
қобилиятини ривожлантириш ва амалга 
оширишга интилади 
5. 
Кўпчиликнинг 
ижодий 
ишга 
қобилияти 
кам 
ва 
ходим 
ўз 
кобилиятини 
асосан 
раҳбарият 
томонидан берилган ишдан бўйин 
товлаш учун сафарбар этади 
7. Ижод қилиш ва кашфиётга мойиллик 
кенг тарқалган, лекин жуда паст 
даражада қўлланилади
Замонавий раҳбар учун ушбу тавсифларнинг «Y» бўлимида 
келтирилган таърифлар долзарб бўлиб ҳисобланади. Демак, раҳбар олдида 
қўйиладиган асосий вазифа – ходимга ўз-ўзини мотивациялаш шароитини 
юзага келтиришдир. қийин шароитда, масалан, бир хил маромдаги ва 

---

119
зерикарли меҳнат, юқори маош асосий стимулга айланади, чунки ходим 
қониқиш мақсадида ишдан бўш вақтда яхши дам олиш истагида бўлади. 
Агар “X” назарияга биноан иш юритилса, раҳбар ўз қўл остидаги 
одамлар ҳақида ҳеч нарса билолмайди ва бундай шароитда доимий назорат, 
қатъий интизом, ходимларни ишга ундовчи аниқ дастур бўлиш лозим. 
“Y” назарияга асосланилса, одамлар ҳақиқатан қандай табиатга эга 
эканликларини биламиз, ва уларнинг ҳар хиллигини ҳис этамиз, уларга хос 
ҳам кучли ҳам нозик томонларни инобатга олиб бошқарамиз.