Botaniкa (Ma'ruza matnlari) Toshkent -2011 2 Sizga tavsiya etiladigan “Botanika”

Mikoriza. Mikoriza deb yuksak o‘simlik o‘z ildizi vositasida zamburug‘lar bilan birga hayot 
kechirishi tushiniladi. Zamburug‘ mitseliysi ildizini tashqi tomonidan o‘rab turib o‘ziga xos qoplamni 
hosil qiladi va tuproqdan suv va unda erigan mineral moddalarni o‘simlikka olib beradi. Yuksak 
o‘simlik esa zamburug‘ga organik moddalarini berib turadi. 
Eman, qarag‘ay, qayin kabi o‘simlik ildizlari mikotrof oziqlanishiga ega bo‘lib, agar ildizida zam-
burug‘ bo‘lmasa ular tezda halok bo‘ladi. Zambrug‘ mitseliysining joylashishiga ko‘ra, 2 xilga ajrati-
ladi. 
1. Ichki mikoriza. 2. Tashqi mikoriza. 
Tashqi mikorizada zambrug‘ ildizni o‘sish konusini o‘rab turadi. (qayin eman). Ichki mikorizada 
zambrug miselisi hujayra ichiga kirib boradi. Bu ko‘pchilik o‘t o‘simliklarda uchraydi. 
Mikorizalarni ahamiyati 1881 yil F.M. Кamenskiy va M.S. Voronin tomonidan o‘rganilgan. 
Tuganaklar dukkakdoshar oilasi vakillarining Rhizobium bakteriyasi bilan simbioz yashashi aso-
sida vujudga keladi. Ildiz hujayralaridagi bu bakteriyalar atmosfera azotini o‘zlashtiradi. Natijada bu 
hujayralar yiriklashib tuganaklarni hosil qiladi. 
3. Ildiz metomorfoziga ildiz mevalar kiradi (sabzi, lavlagi, turp, sholg‘om). Ildizmevalar 3 
qismdan tuzilgan bo‘ladi. Bosh, bo‘yin va haqiqiy ildiz qismidan. 
Ildizmevaning bosh qismida barg va bargli kurtaklar joylashgan bo‘ladi. Morfologik nuqtai naz-
ardan bu qism qisqargan poya bo‘lib unda cheksiz barglar mutevka shaklida joylashadi. Ildizmevaning 
bo‘yin qismi poyadan kelib chiqqan, silliq barg va ildiz hosil qilmaydi.
Ildizmevaning haqiqiy ildiz qismi boshqa qismlaridan ko‘p miqdorda yon ildizlar hosil qilishi bi-
lan farqlanadi. 
Ikki yillik yovvoyi o‘simliklar ildizmevalari tuproqda qishlab ikkinchi yili gul. meva va urug‘ hosil 

---

17
qiladi. Ildizmevalar anotomik tuzilishiga ko‘ra bir kambiyli va ko‘pkambiyli bo‘ladi. 
Bir kambiyli ildizmevalarning ayrimlarida zahira oziq moddalar ikkilamchi po‘stlarida to‘planadi 
(sabzida), ayrimlarida; masalan: turpda oziq moddalar ksilemada to‘planadi. 
Кo‘p kambiyli ildizmevalar qandlavlagida hosil bo‘ladi. Bunday tuzilishda ildizmevaning 
markazida kselma joylashib uni tashqi qismidan kambiy o‘rab turadi. Кambiyni tashqi tomonidan 
floema o‘rab turadi. Qandlovlagida uchlamchi tuzilishi harakterli bo‘lib, zahira oziq moddalar xalqal-
arida to‘planib boradi. Xalqalar soni 8-10 tagacha bo‘lishi mumkin. Bunday tuzilish tabiatda kam 
uchraydi. Uni sho‘radoshlar oilasi vakillarida ham uchratish mumkin. Ildiztuganaklar yon va 
qo‘shimcha ildizlarda zahira oziq moddalarni to‘planishidan hosil bo‘ladi. Tashqi ko‘rinishiga ko‘ra 
ildiz tuganaklari kartoshka tuganaklarini eslatadi, lekin ularda kurtakni yo‘g‘onlashgan qismi yo‘qligi 
bilan farq qiladi. Кurtaklar faqat ildiz bo‘yin qismida joylashadi. Ildiz tuganaklari faqat, kartoshka gul 
kabi o‘simliklarda uchraydi. 
Nafas oluvchi ildizlar tropik botqoqliklarda o‘suvchi o‘simliklarda hosil bo‘ladi. 
Havo ildizlari tropik o‘rmonlarda o‘suvchi o‘simliklarda hosil bo‘ladi. Bunday ildizlar qo‘shimcha
hosil bo‘lib atmosferadan havo parlarini qabul qilib ba’zan tuproqqa borib taqaladi va o‘simlikka suy-
anchiq vazifasini bajaradi. 
Bunday ildizlar epifit o‘simliklarda kam hosil bo‘ladi. Epifit o‘simlik deb boshqa o‘simlik ta-
nasidan substrat tariqasida foydalanadigan, parazitlik qilmay hayot kechiradigan o‘simliklar 
tushuniladi. Masalan: uzum- tok, qo‘ypechak. Ilashuvchi ildizlar havo ildizlarining o‘zgarishi na-
tijasida hosil bo‘ladi. Bunday ildizlar tropik o‘rmonlarida o‘suvchi o‘simliklarda hosil bo‘lib, 
ko‘pchilik lianalar ular vositasida tik o‘suvchi daraxtlarga yopishib ularni vertikal tutib turadi. 
Savollar: 
1. Ildiz qanday vazifalarni bajaradi? 
2. Ildizlar kelib chiqishiga ko‘ra necha xil bo‘ladi? 
3. Ildizlar shakliga ko‘ra necha xil bo‘ladi? 
4. Mikoriza nima? 
5. Ildiz metomorfozi deganda nimani tushunasiz? 
6. Epifit o‘simlik deganda qanday o‘simliklarni tushunasiz. 
7. O‘simliklarda qanday ildizlar hosil bo‘ladi.