Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

3. 
Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari 
Milliy iqtisodiyotdagi muvozanatlik uning turli tomonlari va sohalari 
o‘rtasida mutanosiblik bo‘lishini taqozo qiladi. 
Iqtisodiy mutanosiblik – iqtisodiyotning turli tomonlari va sohalari 
o‘rtasida miqdor va sifat ko‘rsatkichlarda ifodalangan ma‘lum nisbatlarning 
bo‘lishidir.
Makroiqtisodiy jarayon g‘oyat murakkab va ko‘p qirrali bo‘lishi sababli 
mutanosiblik turlari ham xilma-xildir. Ularning barchasini umumlashtirib 
mutanosiblikning quyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin. 
1.Umumiqtisodiy tavsifdagi mutanosibliklar. Bunga YaIM va milliy 
daromad tarkibiy qismlar; iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar miqdori bilan pul 
massasi o‘rtasidagi; aholining daromadlari bilan xarajatlar o‘rtasidagi mutano-
sibliklarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. 
2.Tarmoqlararo mutanosibliklar. Milliy iqtisodiyotda muvozanatlikni 
ta‘minlashda tarmoqlararo mutanosibliklar alohida o‘rin tutadi. Mamlakat iqtisodiyoti 
juda ko‘p tarmoq va sohalardan iborat bo‘lib, ularning rivojlanishi bir-biri bilan bog‘liq. 
Bir tarmoqda yaratilgan mahsulot boshqa tarmoqda iste‘mol qilinadi yoki pirovard 
mahsulotga aylantiriladi. Masalan, qishloq xo‘jalik mahsulotlarining ko‘pgina qismi 
(paxta, g‘alla, pilla, sut va shu kabilar) sanoatning tegishli tarmoqlarida qayta ishlanib, 
pirovard mahsulotga aylantiriladi. O‘z navbatida sanoatda yaratilgan ishlab chiqarish 
vositalari iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari qishloq xo‘jaligi, qurilish va shu kabilarda 
unumli iste‘mol qilinadi. Tarmoqlararo mutanosibliklarga sanoat bilan qishloq xo‘jaligi 
va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosibliklar misol bo‘ladi. 
3.Tarmoq ichidagi mutanosibliklar. Tarmoqlararo mutanosiblik ular 
ichidagi tarkibiy qismlar mutanosibligi orqali ta‘minlanadi.
Tarmoqlar ichidagi mutanosiblik alohida olingan tarmoq tarkibidagi soha va 
ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Masalan, sanoatning ishlab 
chiqarish vositalari va iste‘mol buyumlari ishlab chiqaradigan sohalari, o‘rtasidagi 
mutanosibliklar. Shu bilan birga ta‘kidlab o‘tilgan sohalarning ichidagi tarkibiy 

---

334 
tuzilmalar o‘rtasida ham bog‘liqlik bo‘lishi zarur. Masalan, sanoatning qazib olish 
va qayta ishlash tarmoqlari, o‘rtasidagi mutanosiblik. 
4. Hududiy mutanosibliklar. Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim 
hududlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ham taqozo qiladi. Yuzaki qaraganda hududlar 
o‘rtasidagi mutanosibliklarning mamlakat iqtisodiy rivojidagi roli to‘liq namoyon 
bo‘lmaydi. Lekin alohida hududiy bo‘linmalar (viloyat, tuman, shahar va boshqa 
hududiy birliklar) ning bir-biriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog‘liqligi, 
ixtisoslashish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuqtai nazaridan 
qaralsa, bu bog‘liqlikning ahamiyati yaqqol ko‘rinadi. 
5. Davlatlararo mutanosibliklar. Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo 
qiladi. Birinchidan, dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari xalqaro mehnat taqsimoti 
orqali bir-biri bilan bog‘langan, ikkinchidan, shu bog‘liqlik orqali milliy ishlab 
chiqarish natijalari bir qismi chet elliklar tomonidan xarid qilinadi yoki milliy 
ishlab chiqaruvchilar o‘z iste‘molining bir qismini chetdan keltirilgan mahsulotlar 
hisobiga qondiradi. Bu bog‘liqlik qanchalik katta bo‘lsa, sof eksport hajmi orqali 
makroiqtisodiy muvozanatlikka shunchalik kuchli ta‘sir ko‘rsatadi. 
Qarab chiqilgan mutanosibliklarga erishish orqali milliy ishlab chiqarishning 
muvozanatli rivojini ta‘minlab borishdan quyidagilar ko‘zda tutiladi: 

Mamlakatda mavjud bo‘lgan iqtisodiy resurslardan samarali foydalangan 
holda jamiyatning ehtiyojlarini to‘laroq qondirib borish. 

To‘liq bandlilikka erishish, ya‘ni mehnat qilishga layoqatli bo‘lgan va 
ishlashni xohlaganlarni to‘liq va samarali ish bilan ta‘minlash. 

Narxning nisbiy barqarorligiga erishish va uni inflyatsiya ta‘siridan xoli 
qilish. 

Iqtisodiyotning bir maromda o‘sib borishini yetarli darajada investitsiya 
bilan ta‘minlash va muomaladagi pul massasiga bog‘lab borish. 

Eksport va importni muvofiqlashtirish asosida ijobiy tashqi savdo 
balansiga erishish. 

---

335 
Bu maqsadlar faqatgina ularga intilish bo‘lib, bunga erishish muqarrar 
ekanligini bildirmaydi. Chunki mutloq muvozanatga erishish mumkin emas, u 
buzilib va qaytadan tiklanib turishi orqali iqtisodiy rivojlanish tsiklik ro‘y beradi.