Bugun insoniyat oʻz taraqqiyot yoʻlining tub burilish davrini boshidan kechirmoqda, xalqaro

Quyosh sikli va Yerning orbitasi. Sezilarsiz darajada boʻlsa ham Quyosh 
radiatsiyasi intensivligi oʻzgarmoqda. Quyoshdan nurlanishning intensivligi 
toʻgʻridan-toʻgʻri oʻlchovi keyingi 25 yilda amalga oshirilmoqda, lekin qoʻshimcha 
parametrlar mavjud boʻlib, xususan, quyosh dogʻlari faolligi, quyosh radiatsiyasi 
intensivligini baholash uchun foydalaniladi.
Yer-Quyosh tizimining eng katta sayyorasi va quyoshdan uchinchi uzoqlikda 
joylashgan. Yer Quyosh atrofida eliptik, aylanaga yaqin orbita boʻyicha oʻrtacha 
30 km/s tezlik va oʻrtacha 365,24 quyoshli sutka (tropik yil) davrida aylanadi. Yer 

---

17 
oʻz oʻqi atrofida 23 soatu 56 daqiqa (yulduzli sutkalar) aylanadi. Quyosh oqimi 
oʻzgarishidan tashqari, tebranishni boshidan kechirayotgan Yer elliptik orbita 
joylashgan oʻrniga qarab turlicha energiya miqdorini oladi.
Keyingi million yillar mobaynida muz va muzliklararo davrlar bizning 
sayyoramiz orbitasi oʻrniga qarab almashinadi. Orbitaning nisbatan tebranishlari 
keyingi 10 ming yillarda kam kuzatilgan, va iqlim birmuncha barqarorlashdi. 
Orbitaning har qanday tebranishlari-yetarlicha inersion koʻrinish boʻlib, u iqlimga 
antropogen ta’siri anchayin qisqa vaqt masshtabiga ega boʻlib, vaqtning mingyillik 
masshtabida prinsipial jihatdan muhimdir. 
Antropogen sabablar. Antropogen sabablarga avvalombor, atmosferadagi 
issiqxona gazlari, asosan, qazilma boyliklar yonishini hosil qiluvchi CO
2
konsentratsiyasining ortishi kiradi. Bu issiqxona samarasini kuchaytirishga olib 
keladi. Boshqa sabablari-aerozol zarrachalari chiqindisi, oʻrmonlarning kesilishi va 
yoʻq qilinishi, aholining oʻsishi va boshqalar. 
Issiqxona samarasi Yer atmosferasida issiqlik tarqalishini ushlab qoladi. 
Issiqxona samarasini barchamiz kuzatganmiz: issiqxona va bugʻxonalardagi havo 
harorati tashqariga nisbatan hamisha baland boʻlgan. Yer shari masshtabida ham 
xuddi shunday, atmosferadan oʻtuvchi quyosh energiyasi Yer yuza qismini isitadi, 
lekin Yerdan tarqalgan issiqlik energiyasi yana koinotga chiqib ketolmaydi, Yer 
atmosferasi uni ushlab qoladi, bugʻxonadagi polietilenga oʻxshab harakat qiladi, 
ya’ni u Yerning yuzasiga tarqaladigan Quyoshdan qisqa yorugʻ toʻlqinlar 
chiqaradi. Issiqxona samarasi atmosferada yer gazi mavjudligidan yuzaga keladi, 
ular uzun toʻlqinlarni ushlab qolish xususiyatiga ega. Ular “bugʻxona” yoki 
“issiqxona” gazlari nomini olgan. 
Issiqxona gazlari atmosfera tashkil topganidan buyon uncha katta boʻlmagan 
miqdorda (0,1%ga yaqin) ishtirok etadi. Bu miqdor hayot uchun zarur boʻlgan 
Yerning issiqlik balansi yashash uchun qoʻllab turish uchun yetarli. Bu tabiiy 
issiqlik samarasi deb ataladi. Agar u boʻlmaganida Yer yuzasining oʻrtacha 
darajasi 30
o
S ga kam boʻlardi, ya’ni hozirgidek +14
o
C emas, balki -17
o
C boʻlar 
edi.

---

18 
Tabiiy issiqlik samarasi na Yerga, na insoniyatga tahlika solmaydi, issiqxona 
gazlarining umumiy miqdori tabiatning koʻz ilgʻaydigan tevarak-atrofi hisobiga 
issiqxona gazlari bir meʻyorda tutib turadi, koʻproq bizning hayotimiz uning 
zimmasidadir. 
Atmosferada issiqxona gazlari konsentratsiyasining ortishi issiqxona 
samarasining kuchayishiga olib keladi va Yerning issiqlik muvozanatini buzadi. 
Aynan shu keyingi ikki yuz yillikda taraqqiyot rivojida aks etdi. Koʻmir 
elektrstansiyalaridan, avtomobillardan, zavod quvurlari va boshqa inson tomonidan 
bunyod etilgan qator ifloslantiruvchi manbalar yiliga atmosferaga 22 milliard 
tonnaga yaqin issiqlik gazi chiqaradi. 
Qanday gazlar “issiqxona gazlari” deyiladi? 
Bu turning eng ommalashganlaridan biri suv bugʻidir (N
2
O), karbonat 
angidrid gazi (CO
2
), metan (CN
4
) va gangitadigan gaz yoki azotning oksidi (N
2
O). 
Bu issiqxona gazlarining toʻgʻridan-toʻgʻri harakatidir. Ularning katta qismi 
organik yonilgʻining yonishi jarayonida hosil boʻladi.
Bundan tashqari, toʻgʻridan toʻgʻri harakatlanuvchi issiqxona gazlarining 
yana ikki guruhi boʻlib, bular galouglerodlar va geksoftorli oltingugurt (SF
6
) lardir. 
Ularning atmosferaga chiqishi zamonaviy texnologiyalar va ishlab chiqarish 
jarayonlari (elektronika va sovutgich asboblari) bilan bogʻliq. Ularning 
atmosferadagi miqdori deyarli kam, ammo ularning issiqxona samarasiga va global 
isish potensialiga CO
2 
ga nisbatan oʻn ming barobar kuchlidir.