Bugungi kunni yuqori axborot texnologiyalarisiz, ayniqsa, internetsiz jamiyatni

  
2.2. Axborot tahdidlaridan ximoyalanishning psixologik usullari 
Bugungi zamonda inson ma’lum kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan 
turli ma’no-mazmundagi mafkuraviy kuchlarning doimiy ta’sirini sezib yashaydi. 
Avvalo ta’sir haqida to’xtalish o’rinlidir. Ta’sir – individ tomonidan boshqa kishi 
(ta’sir ob’ekti) xulq-atvori, uning ko’nikmalari, maqsadlari, tasavvuri va baholashini 
u bilan hamkorlik orqali o’zgartirish jarayoni va natijasi. Psixologik ta’sir – bu 
boshqa kishining holati, fikri, hissiyoti va harakatlariga aynan psixologik vositalar 
yordamida, unga mazkur ta’sirga javob berish uchun huquq hamda vaqt bergan 
holda ta’sir o’tkazish. Begona ta’sirga qarshilik – bu boshqa kishining ta’siriga 
psixologik vositalar yordamida qarshilik qilishi. Ta’sir tashabbuskori – birinchi 
bo’lib ta’sir o’tkazishga harakatni amalga oshiruvchi. Ta’sir adresati – ilk ta’sir 
harakati yo’naltirilgan kishi. Keyingi o’zaro aloqalarda tashabbus o’zaro ta’sir 
o’tkazish maqsadida bir sub’ektdan boshqasiga o’tishi mumkin, biroq har gal o’zaro 
aloqalarni kim boshlagan bo’lsa tashabbuskor, uning ta’sirini birinchi bo’lib his 
qilgan kishi – adresat deb ataladi. Ammo, shaxslararo muloqot jarayonida 
sub’ektlarning o’zaro ta’siri muntazamlik kasb etadi, shuning uchun, ko’p hollarda 
sub’ekt bir vaqtning o’zida ham tashabbuskor, ham ta’sir adresati bo’lishi mumkin. 
Ochiq psixologik hamkorlik – maqsadlar avvaldan e’lon qilinadigan yoki 
yashirilmaydigan o’zaro ta’sir. Yashirin psixologik hamkorlik – maqsadlar e’lon 
qilinmaydigan yoki ochiq hamkorlik maqsadi ostiga yashiriladigan o’zaro ta’sir. 
To’liq psixologik ta’sir vositalariga verbal, paralingvistik va noverbal vositalar 
kiradi. Verbal signallar – so’zlar, birinchi navbatda ularning ma’nosi, shu bilan 
birga qo’llanayotgan so’zlarning xarakteri, ifoda tanlanishi, nutqning to’g’riligi yoki 

---

35 
unda xatolik turlari. Paralingvistik signallar – nutq, alohida so’z va tovushlar 
talaffuzining o’ziga xosligi. Noverbal signallar – sub’ektlarning fazodagi o’zaro 
joylashuvi, pozalar, imo-ishoralar, ko’zlar to’qnashuvi, tashqi ko’rinish, teginishlar, 
hidlar. 
Psixologik ta’sir uch maqsadni ko’zlab amalga oshiriladi: 
1. O’z ehtiyojlarini boshqalar yordamida yoki ular orqali qondirish; 
2. O’zining mavjudligi fakti va bu faktning ahamiyatini tasdiqlash uchun; 
3. O’z mavjudligining fazo-vaqt chegarasini engish uchun. 
Aslida, bu maqsadlarning birinchisi, agar o’z mavjudligi faktini tasdiqlash va 
fazo-vaqt chegarasini engishga intilishni ehtiyojlar sifatida ko’radigan bo’lsak, 
qolgan ikki maqsadni ham o’z ichiga oladi. Ammo, uchala maqsad o’rtasidagi farq 
etarli darajada sezilarli. Birinchi holatda psixologik ta’sir aynan ta’sir ehtiyojini 
emas, boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun qo’llanadi. Ikkinchi holatda ta’sir ta’sir 
o’tkazuvchining mavjudligi fakti va mazkur mavjudlik ahamiyatining belgisi, 
indikatori, dalili bo’lib xizmat qiladi. Uchinchi holatda ta’sirning o’zi ehtiyoj 
sanaladi va butun jonzotlarning intilishlarining bir ko’rinishi – o’z mavjudligining 
fazo-vaqt chegarasini yengish sifatida yuzaga keladi. 
Sub’ekt o’z agressiv impulьslarini engillatish uchun ta’sir o’tkazish harakatini 
amalga oshirishi va yangilaridan himoyalanishi uchun ta’sirga qarshi turishga 
harakat qilishi mumkin. Boshqa ehtiyojlar bilan bog’liq maqsadlar, qisman 
anglanmaydi yoki zo’r berib yashiriladi. 
1-jadvalda ta’sirning turli ko’rinishlari ifoda etilgan. 2-jadvalda – ta’sirga 
qarshilikning turli ko’rinishlariga ta’rif berilgan. 
1-jadval. Psixologik ta’sir turlari