Бухгалтерия щисобининг назарий асослари

Buxgalteriya xisobining predmeti
Buxgaletriya xisobi fanining predmeti ishlab chiqarish va noishlab chiqarish jarayonida ayrim korxona, muassasa, tashkilotlar va birja mablag’larining xolati va ulardan foydalanishni aks ettirishdan iboratdir.
Buxgalteriya xisobi fani predmetining mazmuni turli ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarda turlicha balgan. Uning azgarishi xar bir bosqichda bir xil balgan emas. Uning azgarishi bir bosqichdan ikkinchi bosqichga atganda mulkchilik shaklining azgarishi bilan tavsiflanadi. Buxgalteriya xisobi fanining predmeti moxiyati unda xisobga olinadigan ob’ektlar orqali ochib beriladi. Umuman olganda umumlashtirilgan korxona xajalik faoliyati buxgalterlik xisobining predmeti xisoblanadi. YAnada aniqlashtirib aytadigan balsak uning mazmuni kap sonli va turli tuman ob’ektlardan iborat baladi:

• 
  asosiy vositalar;
  
• 
  nomoddiy aktivlar;
  
• 
  aylanma mablag’lar;
  
• 
  pul mablag’lari;
  
• 
  debetorlik qarzlari.
  

«Asosiy vositalar» nomli 5-sonli BXMAning 7-bandiga asosan, asosiy vositalar xizmat qilish muddati bir yildan kam balmagan xam moddiy ishlab ishlab chiqarish soxasida, xam noishlab chiqarish soxasida amal qiladigan, shuningdek ijaraga berish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlardir.
Asosiy vositalar - bu mashina, asbob-uskunalar, binolar, inshootlar, transport vositalari va boshqa aktivlardir. Ular azining tashqi qiyofasini azgartirmay uzoq muddat xajalik faoliyatida xarakat qiladi va ishlatiladi, asta-sekin eskiradi, ularning xizmatini normativ muddati mobaynida belgilangan norma bayicha eskirishini (amortizatsiyani) xisoblash yali bilan korxona ularni qiymatini maxsulot, ish-xizmat qiymatiga kiritadi.
Nomoddiy aktivlar - qiymatga ega balgan, lekin moddiy shaklga ega balmagan uzoq muddatli aktivlardir. Nomodiy aktivlar deganda erdan, suvdan va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish xuquqlari, kashfiyot patentlar xamda boshqa mol-mulk,shu jumladan sanoat va intelektual mulk xuquqlarini beruvchi obektlarga aytiladi.
Nomoddiy aktivlar asosiy vositalar singari azining dastlabki qiymatini korxona tomonidan belgilangan amortizatsiya foizini aniqlash yali bilan ularning xizmat muddati davomida ishlab chiqarish xarajatlariga atkazib boriladi.
Aylanma mablag’lar - materiallar, tayyor maxsulotlar, aram maxsulotlar, extiyot qismlar, oborotga qayilgan pullar, yoqilg’i, tara va boshqa aktivlarni az ichiga oladi. Aylanma mablag’lar azining butun qiymatini ishlab chiqarish jarayonida tayyorlangan maxsulotga atkazadi. Pul mablag’lari - korxona kassasidagi naqd pullar, bank xisoblarida saqlanayotgan erkin pul summasi, qimmatli qog’ozlar (aksiya, veksellar, obligatsiyalar, jamg’arma sertifikatlari) va boshqa mablag’larni az ichiga oladi.
Xisob-kitoblardagi mablag’lar - tovar va xizmatlar uchun berilgan banaklar, olingan veksellar bayicha debetorlik va kreditorlik qarzlaridir.
CHetdan jalb qilingan mablag’lar - soliqlar karinishida byudjetga atkazilgan majburiy talovlar, bankning qisqa va uzoq muddatli kreditlari va boshqa majburiyatlardan tashkil topadi.
Korxona maxsus fondlarini tashkil etishga ishlatiladigan foyda summalari korxona xajalik mablag’larining tarkibini taxminan bilgan xolda, ular qaysi manbalar xisobiga xosil balishini karib chiqamiz. Xajalik mablag’lari quyidagi mablag’ manbalariga ega:

• 
  az mablag’lari manbai;
  
• 
  majburiyatlar.
  

Az mablag’lari manbasiga quyidagilar kiradi:

• 
  nizom kapitali - aksiyadorlik jamiyatlari tuzilayotgan paytda ta’sis xujjatlarida belgilangan xajmlarda ta’sischilarni (mulkdorlarni) pulda ifodalangan mol-mulklari, nomoddiy aktivlari, aylanma va pul mablag’lari;
  
• 
  foyda - yil boshidan boshlab xisobot davrigacha korxona olgan daromadlarining xarajatlaridan ortiq summasi;
  
• 
  maxsus fondlar - qat’iy maqsadli yanalishga ega, ular ishlatilmagan qoldiqlarni (iste’mol fondini) va oldin foydalanilgan mablag’larning (jamg’arish fondi) umumiy qiymatini ifodalaydi. Ular tarkibiga korxonaning ishlash jarayonida vujudga kelgan rejalashtirilmagan sarflarni qoplash uchun xosil qilinadigan zaxira fondi xam kiritiladi;
  

Majburiyatlariga quyidagilar kiradi:

1. 
   Bank kreditlari - bankdan (qoplanmagan) qisqa va uzoq muddatga olingan qarzlar summasi.
   
2. 
   Aksiya va zayomlar (qarzlar). Bunga quyidagilar kiradi:
   

• 
  mexnat jamoasining korxona tomonidan chiqarilgan va sotilgan aksiyalari;
  
• 
  korxona aksiyalari va obligatsiyalari.
  

3.Kreditorlik qarzlari xisoblashuvlar va boshqa kreditorlik qarzlari, tovar va xizmatlar uchun ta’minotchilarga talanadigan qarzlar, mexnatga xaq talash qarzlari, byudjetga va sug’urta organlariga talanadigan qarzlardir.
Xajalik mablag’larining qiymat va natura buyum tarkibi tushunchasi korxona ishlab chiqarish (xajalik) faoliyatining aziga xos xususiyati bilan aniqlanadi. Uning asosini uchta xajalik jarayoni tashkil qiladi: