Бухоро давлат университети экология кафедраси


Download 265.5 Kb.
bet12/16
Sana01.03.2023
Hajmi265.5 Kb.
#1242975
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16
Bog'liq
MaruzaMatnKonsepsiyaEkologiyaTurayev

Абиотик омиллар




Биотик омиллар

1. Иклим, ёруглик, харорат, намлик, шамол, босим

2. Эдафик: тупрокнинг механик ва кимёвий таркиби, физик хоссалари ва бошкалар


3. Топографик ёки орографик: рельеф шароити


4. Гидрологик: сув мухити хусусиятларининг тасири






1. Фитоген: Усимликларнинг тугридан-тугри ва билвосита таъсири.

2. Зооген: хайвонларнинг экологик мухитга таъсири.


3. Микробиоген ва микроген: микро-организмларнинг ва замбуругларнинг таъсири


4. Антропоген: инсонлар фаолиятлари нинг экологик мухитларга таъсири



Кулай шароитда яшаш, ривожланиш, купайиш учун организмлар етарли микдорда зарур омиллар мажмуасига эга булиши керак.


Хайвонларнинг усимликларга узгартиришида хам мумкин. Масалан: ер ковловчи хайвонлар тупрокнинг механик ва биологик хоссаларини узгартиришга олиб келади. Хайвонлар билан усимликларнинг узаро таъсири озик занжири оркали содир булади. Усимлик ва унинг мевасини хайвонлар еганда усимлик копламига катта таъсир килади. Бундан ташкари хайвонлар усимликларга хам бевосита хам тупрок оркали бевосита таъсир этиши мумкин. Микробиоген омиллар бактерия, вирусларининг тупрок ва организмларга таъсири.
3. Антропоген омиллар: деб одамлар фаолиятининг табиатга таъсирига айтилади. Натижада рельеф узгаради, ер юзининг кимёвий таркиби, атмосфера узгаради, айрим табиий биогеоценозлар йукотилади. Секин-аста сунъий агробиоценозлар ташкил килинади, янги тур ва навлар келтирилиб чикарилади, боткокликларнинг куритилиши, курик ва буз ерларнинг узгартирилиши ва хокозо.
Олимларнинг энг асосий хусусиятларидан бири, улар чегараловчи сифатида таъсир килиб, организмларнинг шу шароитда яшаши мумкин эмаслигини курсатади. Бундан ташкари омиллар анатомик ва морфологик томонидан организмларнинг узгаришига хам олиб келади. Масалан: кургокчилик шароитига усимликлар ёзда баргларини тукиши, ксероморф тузилиши, илдизларининг чукур кетиши билан мослашади.
а). Экологик омиллар тирик организмларга куйидагича таъсир килиши мумкин.
Баъзи бир турларни территориядан чикариб юбориш (иклим ва физик кимёвий шароит тугри келмайди), яъни турларнинг географик таркалишини узгартиради.
Хар бир турга таъсир килиш натижасида уларнинг хосилдорлигини узгартириш ва усиш даражасига таъсир килади. Шу билан бирга турларнинг кучиб юриши- миграцияга хамда популяция зичлигига таъсир этади.
Мосланиш узгаришларини келтириб чикаради. (адабтация - модификация), модда алмашишдаги микдорий узгаришлар ва таркибий узгаришлар - кишда ва ёзда уйкуга кетиш, фатопереодик реакцияларни келтириб чикаради.
Ю.Либих энг кам даражадаги (минимум) омилнинг таъсирини урганиб, у чегараловчи роль уйнашини айтиб утган.
1915 йил Шелферд факат оз микдорда учрайдиган омил хам чегараловчи роль уйнашини айтди. (максимум).
Омилларнинг маълум даражада булмаслиги ва етарлидан ортикчаси организмларнинг хаёти фаолияти учун салбий таъсир курсатади. Омилларнинг энг яхши таъсир килиш кучи - омилнинг экологик оптимум зонаси дейилади. Критик нукталар орасидаги чидамлилик даражаси организмларнинг мухит омилларига нисбатан экологик валентлиги дейилади
б). Чегараловчи омиллар: Организмларнинг чидамлилик даражасига якинлашган ва оз микдорда шу даражадан утган омилларга чегараловчи омиллар дейилади.
Агар яшаш шароитини ташкил киладиган омиллардан бирортаси етишмаса, унда у йуколган омиллар таъсирини чегаралаб куяди, хамда организмга булган мухит таъсирининг охирги натижаларини аниклаб беради, чегараловчи омилга таъсир килиш йули билангина бу натижани узгартириш мумкин. Бу «чегараловчи омил» конуни агрохимик Ю.Либих томонидан 1840 йилда айтилган
Тупрокда бирор - бир зарур булган кимёвий элемент етишмаса, хар кандай угит кайсини таркибида бошка элементлари бир булган, усимликка таъсир килмайди, факатгина «энг паст даражада ионларнинг кушилиши натижасидагина юкори хосил олиш мумкин.
Чегараловчи омиллар турнинг географик таркалишини аниклайди. Масалан: турнинг шимол томонга караб таркалишини иссиклик етишмаслиги, адир ва чул районларига эса намлик етишмаслигини билдиради.

Download 265.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling