Бухоро давлат университети экология кафедраси


Download 265.5 Kb.
bet13/16
Sana01.03.2023
Hajmi265.5 Kb.
#1242975
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16
Bog'liq
MaruzaMatnKonsepsiyaEkologiyaTurayev

Саволлар:

  1. Организм билан мухитнинг узаро муносабати нимадан иборат?

  2. Омиллар экологияда асосан нечтага булинади?

  3. Абиотик омилларга нималар киради?

  4. Биотик омиллар хакида кандай маълумот олдинглар?

  5. Антопоген омилларга нималар киради, мисоллар билан тушунтиринг.

  6. Табиатда чегараловчи омилларнинг ахамияти нималардан иборат?

Мавзу-6:Популяция экологияси.
Режа:
1.Популяция тушунчасининг аникмамаси. 2.Организмларининг жойлашиши ва популяция орасидаги богланишлар.
3.Популяция –турнинг система ва экосистема элементи сифатида.
Популяция лотинча суз булиб, халқ, ахоли деган маънони англатади. Бу атама XVIII аср охирларида кириб келган. Экология нуктаи назаридан популяция деб - узок муддат муайян жойда яшайдиган (еки усадиган) ва бир турга мансуб булган индивидуал йигиндисига айтилдади (Тухтаев. 1998).
Популяция маoлум жойни эгаллаган, бир-бирлари билдан ирсий ахборотни алмашиш хусусиятига эга булган, бир турга кирувчи, организмлар гурухидир. (умумий б-я, 1995), деб тариф берилган.
Бир популяцияга мансуб индивидуал шу турнинг бошқа популяциядаги индивидлари билан эркин ва осон чатишади. Популяциянинг асосий хусусияти унинг генетик бирлигидир.

Хар бир тур хромосомлар сонининг доимийлиги ва узига хослиги хаммамизга маълум. Турлар орасида генетик, морфологик физиологик,этология ва экология фарклар мавжудлиги туфайли улар бир-бирлари билан чатиша олмайдилар.


Популяциядаги гурухлар бирлашма хисобланади. Гурухли хает тарзи популяция учун узига хос хусусиятларни келтириб чикаради. Бундай хусусиятлар куйидагилардан иборат:
1. Популяциялар сони 4. Улиш
2. Зичлиги 5. Популяциянинг усиши
3. Тугилиш 6. Усиш суратлари.
Хар бир кискача тухталиб утилади.
Популяциялар тузилмаси - маълум худудда индивидуаларнинг таркалиши, жинси,еш нисботлари, морфология, физиология, хулкий ва генетик хусусиятлари киради. Популяциядаги индивидларо сони хар хил тур орасидагина эмас, бир тур ичида хам хар хил булади. Ундаги индивидлар еши, жинси, бекарор гурухларга мансублиги билан фарк килади.
Популяциядаги индивидлар сонларда, абсолют ва нисбий зичликларда ифодаланади.
Сон (микдор) курсаткичи - популяциядаги индивидларнинг умумий сони. Индивидлар сони хар хил булиши мумкин. Лекин индивидлар сони маoлум чегарадан камайиб кетса, популяция аста- секин йуколиб кетиши мумкин. Популяциянинг мухим курсатгичларидан бири – соннинг узгаришидир. Популяцияларнинг сони мавсумий ва йиллар давомида циклик узгариши мумкин. Масалан ёзнинг иссиқ кунларида юқумли ичак касалликларинингн кўзғатувчиси бактериялар ва гижжалар сонининг кескин ортиб кетиши касалликларнинг кенг таркалишига сабаб булади. Бакалар, курбакалар, дала сичконлари ва чигирткалар сони маълум йилларда даврий равишда узгариш аникланган.
Тасодифий узгаришлар (ёнгин, сув тошкини, об-хавони кескин узгариши, довуллар, зил-зилла) кам сонли популяцияларга жуда кескин таъсир курсатади. Бундай популяцияларда купинча тугилиш улишнинг урнини боса олмайди, бир неча йил давомида қирилиб кетишига сабаб булади.
Популяциянинг ёши, таркиби ундаги индивидлар нисбатига караб ўсаётган барқарор ёки камайиб бораётган популяциялар фарқ қилинади.
Қушлар, муйнали хайвонлар, баликларнинг овлаш мумкинлиги еки мумкин эмаслиги еш индивидларнинг катта ешдаги индивидларга нисбати курсаткичига караб аникланади.
Популяциялар сони ва зичлиги бир-бири билан чамбарчас богланган, шунинг учун популяция хакида гап борганда унинг сони ва зичлиги баробар эътиборга олинади.
Популяциянинг зичлиги - маълум майдон бирлигига тугри келадиган индивидлар сонидир. Индивидларнинг зичлиги туғилувчанлиги, ўлими, еши ва жинсий таркиби, эгаллаган жойи каби статистик белгилар билан таърифланади. Зичлик маълум майдон еки хажм бирлигида индивидлар сони еки биомасса билан улчанади. Масалан: 1 гектарда 100 та дарахат, 1 та ховузда 10000 та балик еки 1000 кг балик, 2 литр сувда 1 млн бактерия ва х.
Зичлик 2 гурухга: абсолют ва нисбий зичликка ажратилади:
Абсолют зичлик - маълум майдон бирлигига тугри келувчи популяциялар микдори.
Нисбий зичлик - маълум майдон бирлигидаги индивидлар сонидир. Нисбий зичлик бир популяция билан иккинчи бир популяцияни таккослаш, шунингдек такрор кузатишларда муайян бир популяцияни вакт утиши билан купайиши еки камайиши содир булаетганлигини аниклаш имконини беради.
Популяциялар зичлигини урганишда тадқиқотчилар турлича ендошадилар. Зоологлар популяциядаги индивидлар сонини майдон бирлигида, микробиологлар тупрокдаги еки гумусдаги масса бирлигида сувдаги содда хайвонлар ва сув утлари, шунингдек тупрок мезо ва микро фауналари сув ва тупрокнинг хажм бирлигида хисобга оладилар. Биогеоценозга хайвонлар ва микроорганизмлар индивидлар сони билан, усимликлар эса биомассаси билан таъсир этади.
Турлар популяцияси зичлигининг узгариб туришига сабаб – индивидларнинг катта кичиклигидир. Индивидлар канчалик йирик булса, популяция ареаллари катта, зичлиги эса паст булади ва бунинг аксичасидир.
Популяция зичлигининг юкориги чегараси индивидлар сонининг ортиб кетиши ва уз-узини чеклаш билан богланган, қуйи чегараси эса популяцияларнинг келажакда яшай олиши еки улимга юз тутиши, яъни минимал улчамга тушиб колиши билан белгиланади.
Популяция маълум шароитда уртача зичликка эга булади, бунда барча хаётий жараенлар самарали бориб, унинг натижаси популяцияларнинг кушилиши билан, яъни генетик конуниятларга боглик булса, иккинчисидан, ташки мухитнинг таъсирига хам богликдир. Масалан, урмон чумолилари температура – 20 C дан паст булганида факат эркак чумолилар, юкори хароратда эса деярли ургочи чумолилар ривожланади.
Ценопопуляция - фитоценоздаги муайян турлдарнинг хар хил хислатлардаги индивидларнинг йигиндисидир.
Унинг таркибига - илдизпоя, пиёзбош, туганак кабилар киради.
Олимлардан Т.А.Работнов усимликлар жамоачидаги усимликларнинг хаетини куйидаги асосий еш даврларига ажратади.
а) латент даври- усимлик спора, уруг еки мева холида тиним давридир. Терак уруги 3-4 кундан 3 хафтагача униши мумкин. Айрим усимликлар бир неча йил саклаш мумкин.
б) Виргил даври - еш усимлик ва вояга етган холидир. Бунда усимлик уругпалла баргларининг булиши билан фарк килади.
в) Генератив давр – усимлик хаетида споралар еки уруглар билан купайишнинг бошланишидир.
г) сенил (карилик) даври – усимликларнинг еши ортиши билан генератив купайиш хусусиятини йукотади.
Т.А.Работков усимликлар популяцияларини куйидаги типларга хам ажратади:
1. Инвазион типдаги популяция усимликлоар жамоасига эндигина кириб келаетган популяциялар тушунилади. Бунда уруг ташкаридан келиб колиб жамоада мухим уринни эгаллаш еки яшай олмаслиги мумкин.
2.Регрессив турдаги популяция -генератив купайиш хусусиятини йукотган популяциядир. У одатда гулламайди еки гулласа хам унувчанлигини йукотган булади.
3. Нормал турдаги усимликлар популяцияси жамоада тараккиет
давр нинг барча боскичларини тулик утказувчи усимликлардир Улар спора еки уруглардан тортиб то вояга етган усимликлар куринишида учрайди.
Популяциянинг фазовий тузилмаси популяция майдоннидаги, айрим индивидлар ва гурухларнинг таркалиш характерини ифодалайди. Индивиларнинг таркалиши уч хил булади:
1. бир текист 2. Туда-туда (гурухли) 3.тасодифий

Табиатда тасодифий ва бир текист таркалишга нисбатан гурухли таркалиш тури куп учрайди. Бунда индивидлар туда хосил килиб бир-биридан турлича масофада жойлашади.


Хайвонларнинг худудий хатти-харакати икки йуналишда булиши мумкин:

  1. Уз хаётини таъминлаш;

  2. Қўшни индивидлар билан алока урнатиш.

Одатда жой эгаси бегона хайвонни ушбу худуддан кувиб чикаради.
Жойни банд эканлигини кушлар сайраш оркали, сут эмизувчилар махсус хидлар оркали айик ва еввойи мушуклар дарахтларда тирнок изларини колдирилади.
Эталогия- грекча ethоs - характер. Хайвонларнинг хатти-харакати (хулки) нинг биология асоси хакидаги фандир. Одатда хайвонлар ёлғиз еки биргаликда хает кечиради.
Хайвонларнинг анча йирик бирлашмалари подалар, галалар ва колониялар хисобланади.
Колониялар утрок хаети кечирувчи хайвонларнинг биргаликда яшашидир. Сут эмизувчилар орасида калонна булиб хаёт кечириш оилавий гурухларнинг кенгайиши хисобига келиб чикиди. Хашоратларда (термитлар, чумолилар, арилар) кузатиладиган калониялар жуда мураккаб хисобланади ва уларнинг асосида хам оиланинг кенгайиб ажралиб чикиши етади.
Галалар – бир турга кирувчи баъзи гурух хайвонларининг бирон – бир биология жихатидан фойдали харакатини амалга ошириш учун вактинчалик бирлашишидир. Гала булиб яшаш баликлар, кушлар ва сут эмизувчиларда итсимонларда учрайди. Баликлар душмандан сакланишида, кушлар мавсумий миграция вактида шаклланади.
Подалар – одатдаги тур учун хос булган барча функцияларни, яoни озука топиш, йикичдан сакланиш миграция, купайиш болаларни тарбиялаш кабиларни амалга оширади.
Подадаги хайвонларнинг хатти-харакати “хукмдор”, “итоаткор” асосидаги узаро муносабатлардан ташкил топган. “Хукмдор”, анча тажрибали, тадбиркор, одил ва кучли булиши керак. Масалан: отлар подасидаги етакчилар харакатни бажаради, йирткичлардан химоя килади, жанжалларни тинчитади, касал еки еш индивидларга ғамхурлик килади.
Популяция узгарувчан булганлиги сабабли олимларни унинг сони, зичлигининг узагришигига эмас, балки омиллар таъсирида узгариши, яъни динамикаси хам кизиктиради.
Динамикани урганишда тугилиш ва махсулдорлик, нобуд булиш, хаетчанлик, купайишнинг соф тезлиги, усиш тезлиги, популяциялар гомеостазиси каби курсатгичлар ҳам хисобга олинади.
Популяциялар сонининг чекловчи омиллар таъсирисиз усиши экспоненциал усиш деб аталади. Экспоненциал усиш жуда киска вакт давомида кузатилиш мумкин. Масалан, фитопеактонларнинг ялпи купайиши.
Купчилик турларда популяция усишини секинлаштирувчи механизмлар хосил булган. Масалан, итбалиқ сувга махсус модда ажратиб чакариб бошка итбалиқларнинг усишини тухтатиб куяди. Итбалик йирик булса, моддани куп ажратади ва итбаликчаларга шунчалик кучли таъсир килади. Битта итбалик 75 литр сувда барча итбаликни усишини чеклаб куйиши мумкин. Мохияти шундаки, сувдаги озиклардан тезлик билан фойдаланиб, метаморфозани тез тугаллайди.
Окунp балиги билан турдаги баликлар булмаганда уз болаларини еб хает кечиради. Уз боласини ейиш биологияда Канибализм ходисаси дейилади. Йирткич сут эмизувчиларда хам шу нарса кузатилади. Турларнинг хосил булиши ва уларнинг йуколиб кетиши эволюциянинг табиий жараенидир. Одамнинг келиб чикиши бу жараенни бузди. Хайвон ва усимликларнинг антропоген йуколиб бориш жараени бошланди. Масалан, овчилар қўлидан мамонтлар, каркидонлар, гигант бугулар, ғор арслони ва айиклар, Стеллер сигири кирилиб кетди.
Хозирги кунда умурткали хайвонларнинг 600 га якин тури, купгина усимлик турлари кирилиб кетиш арафасида турибди.
1948 йили ва табиий ресурсларни химоя килиш Халкаро Иттифоки тузилди. Бу ташкилот халкаро “Кизил китоб”ни чикарди.“Кизил китоб” ларда куйидаги турлар кайд килиб борилади: йуколиб бораетганг, ноеб турлар, камайётган турлар, ноаник турлар.
Йуколиб бораетган тур – махсус чоралар курилганда саклаб колиниши мумкин булган турлар. Масалан, тус товуклар, кулонлар, сайгаклар.
Ноёб турлар - сони камайиб, ареал торайиб бораетган турлар.
Камаяётган турлар – сони доимо камайиб бораетган турлардир.
Ноаниқ турлар - уларнинг биология,экологияси кам урганилган еки бутунлай урганилмаган.
Узбекистонда 4000дан ортик ёвойи ва маданий усимликлар тури усади, шуларнинг 10%га якини мухофаза килишни талаб этади. Улардан 163 тури “Кизил китоб”га киритилган.
Купгина турларнинг камайиб боришига қишлоқ хўжалигида куп ишлатиладиган пестицидлар, гербицидлар ва бошыа захарли моддалар таъсири сабаб булмоыда.
Ноеб ва йуқолиб бораетган турларни мухофаза килишнинг энг самарали усулларидан бири қўрикхоналар, миллий хиёбонлар, ботаника ва хайвонот богларини буютмахоналарни яратишдир. Бу масканлар ахолини экологик тарбиялашда хам мухим ахамиятга эга.
Атроф мухитнинг тозалигини саклаш фауна ва флора учунгина эмас, балки инсон учун хам катта ахамиятга эга, чунки унинг саломатлиги атроф мухитнинг холатига тугридан-тугри богликдир. Атроф мухитни мухофаза кимлиш ва табиий ресурслардан окилона фойдаланиш тугрисидаги конунларга риоя килиш мамлакатимизнинг хамма фукарорлари учун мажбурийдир.

Download 265.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling