Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

2. BUXGALTERIYA HISOBI HUJJATLARINI TURKUMLASH. 
Hujjatlar muayyan axborotni ifodalash uchun xizmat qiladi. Shuning uchun 
har qanday korxona faoliyatini hujjatlarsiz tassavur qilib bo’lmaydi. 
Buxgalteriya hujjatlari mazmunan, shaklan, hajman xilma-xil bо‘ladi. 
Ularning maqsadi, yo’nalishi va boshqa bir qator sifatlari ham turlichadir. Shunga 
kо‘ra, hujjatlarni to’ldirishga qо‘yilgan umumiy talablar bilan bir qatorda har bir 
turkum hujjatlarni tuzishga qо‘yiladigan alohida talablar ham mavjud. Muayyan 
turdagi hujjat о‘ziga xos xususiyat va sifatlarga ega. Hujjatlarni xususiyat va 
sifatlarini bilmasdan turib buxgalteriya hisobi hujjatlarini tо‘g‘ri tuzish mumkin 
emas.
Korxona xо‘jalik faoliyatida yuz beradigan kо‘p sonli operatsiyalarni 
hujjatlashtirish uchun turli - tuman hujjatlardan foydalaniladi.Ular alohida belgilari 
bо‘yicha guruhlanadi: 
1. Bajaradigan vazifasiga kо‘ra; 
2/ Xо‘jalik operatsiyalarini aks ettirish tartibiga kо‘ra; 
3. Tuzilish joyiga kо‘ra. 
Barcha hujjatlar bajaradigan vazifasiga kо‘ra buyruq beruvchi, dalil 
bо‘luvchi, buxgalteriya yо‘li bilan rasmiylashtiriluvchi va aralash hujjatlarga 
bо‘linadi. 
Buyruq beruvchi hujjatlarga xо‘jalik operatsiyasini bajarish uchun 
farmoyish, topshiriq yoki buyruq berish harakteriga ega bо‘lgan hujjatlar kiradi. 
Buyruq beruvchi hujjatlarda avvalo bajarilishi lozim bо‘lgan ishning mazmuni va 
muddati, tartibi, kim tomonidan ijro etilishi kо‘rsatilgan bо‘ladi. Ular xо‘jalik 
operatsiyasini amalga oshirish va rasmiylashtirish uchun zaruriy vosita 
hisoblanadi. Buyruq beruvchi hujjatlar turkumiga ishchi va xizmatchilarni ishga 
qabul qilish, ishdan bо‘shatish, ularni mukofotlash tо‘g‘risidagi buyruqlar, tovar 
moddiy boyliklarni olish uchun berilgan ishonch qog‘ozlari va boshqalar kiradi. 
Masalan, korxona ekspeditoriga ta’minotchilardan xomashyo olib kelish uchun 
ishonch qog‘ozi berildi. Ishonch qog‘ozida, ishonch qog‘ozi qaysi korxona 
tomonidan, kimga, nima maqsad uchun va qancha muddatga berilganligi 

---

387 
kо‘rsatiladi. Ishonch qog‘ozi xomashyoni ta’minotchidan olish uchun buyruq 
berayotganligini tasdiqlaydi. Dalil bо‘luvchi hujjatlar xо‘jalik operatsiyalarini 
sodir bо‘lganligini tasdiqlaydi va ularni buxgalteriya hisobida aks ettirishga 
huquqiy asos bо‘ladi. Dalil bо‘luvchi hujjatlarga kassa kirim va chiqim orderlari, 
talabnomalar, bildirishnoma, marshrut varaqlari, schyot-faktura, tovar - transpot 
nakladnoylari, va boshqalar kiradi. 
Buxgalteriya yо‘li bilan rasmiylashtiriluvchi hujjatlar buxgalteriya xodimlari 
tomonidan tuziladi. Bunday hujjatlar buyruq beruvchi va dalil bо‘luvchi 
hujjatlarning ma’lumotlariga kо‘ra buxgalteriya hisobi schyotlariga yozuvni 
amalga oshirishga tayyorgarlik qilish paytida tuziladi. Bunday hujjatlarga moddiy 
javobgar shaxslarning, kassirlarning va hisobdor shaxslarning hisobotlari, har-xil 
hisob-kitoblar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, egri xarajatlarni taqsimlash, 
foydani taqsimlash bо‘yicha hisoblar hamda jurnal-orderlarni, qaydnomalarni va 
guruhlash qaydnomalarini tо‘ldirish kiradi. 
Aralash hujjatlarga buyruq beruvchi, dalil bо‘luvchi va buxgalteriya yo’li 
bilan rasmiylashtiriluvchi hujjatlarning belgilariga ega bо‘lgan hujjatlar kiradi. 
Ular bir paytning о‘zida xо‘jalik operatsiyasini sodir bо‘lganligiga va buxgalteriya 
yozuvlarini amalga oshirishga hо‘quqiy asos bо‘ladi. Aralash hujjatlar turkumiga 
kassa chiqim orderi, kassa kirim orderi, hisob - kitob tо‘lov vedmostlari va 
boshqalar kiradi. Masalan, kassa kirim orderi birinchidan, pul berish uchun 
farmoyish vazifasini bajarsa, ikkinchidan, kassadan pul berilganligini isbotlaydi va 
uchinchidan, buxgalteriya yо‘li bilan rasmiylashtirish uchun maxsus rekvizitlarga 
ega. Hujjatlar xо‘jalik operatsiyalarini aks ettirish tartibiga kо‘ra boshlang‘ich va 
yig‘ma hujjatlarga bо‘linadi. 
Boshlang‘ich hujjatlar xо‘jalik operatsiyalari amalga oshirilayotgan paytda 
tuzilib, hо‘jalik operatsiyaning sodir bо‘lganligi tо‘g‘risida huquqiy asos va dalil 
bо‘lib xizmat qiladi. Boshlang‘ich hujjatlarga kassa kirim orderi , kassa chiqim 
orderi, schyot faktura, yuk nakladnoylari, talabnomalar, tovar-transport 
nakladnoylari kabi hujjatlar misol bо‘la oladi. 

---

388 
Jamlovchi hujjatlar esa boshlang‘ich hujjatlar asosida tuzilib, sodir bо‘lgan 
operatsiyalarni ma’lum bir vaqt davomida qayd qiladi. Mazkur hujjatlar 
boshlang‘ich hujjatlardagi ma’lumotlarni umumlashtiradi. Masalan, limit-zabor 
kartalari, moddiy javobgar shaxslarning hisobotlari jamg‘aruvchi vedomostlar va 
boshqalar misol bо‘ladi. 
Tuzilish о‘rniga kо‘ra barcha hujjatlar ichki va tashqi hujjatlarga bо‘linadi. 
Ichki hujjatlarga korxona ichida tuzilib shu korxona ichida foydalanadigan 
hujjatlar kiradi. Tashqi hujjatlarga boshqa korxonalar yoki ayrim jismoniy shaxslar 
bilan tuzilgan hujjatlar kiradi (yuk nakladnoylari, talabnomalar, tovar-transport 
nakladnoylari kabi xujatlar misol bо‘la oladi).