Buxoro davlar universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo kafedrasi

mCH₂ = CH - CH = CH2 +nCH2 = CH ^iCH2 - CH =CH - ^f^^-CH \


Butadien-nitril kauchugi (SKN) moylovchi moddalar va benzinga bardoshliligi bilan ajralib turadi.
Stirolni akrilnitril bilan sopolimerlash natijasida zarbga
bardoshli sopolimer olinadi.


CN


mCH₂ = CH CH = CH₂ +nCH2 = CH ^+CH CH = CH CH2}-_m-fCH^CH+-








Nitron tolasi (poliakrilnitril) ba’zi xossalari bilan junga yaqin, ammo u juda yomon bo’yaladi. Shuning uchun akrilnitrilni aminlar, masalan vinilpiridin bilan sopolimerlab bo’yoqlarga moyilligi kuchli sopolimerlar olinadi.

CH₂ = CH — CH₂ - CH-CH₂-CH -CH^CH

I ¹ I
CN CN r > CN





N


Izobutilenni oz miqdordagi izopren bilan sopolimerlab yuqori darajali gaz o’tkazmaydigan butilkauchugi olinadi:


CH


3


/CH3
nCH2 = C + mCH2 = C — CH = CH₂
C H3


CH₃


CH₃


CH₃


CH₂-C -CH₂-C - CH₂—C =CH - CH2 CH₃ CH₃


Sopolimerlarning makromolekulalari dastlabki reaksion monomerlar aralashmasidagi barcha monomer qoldiqlaridan iborat bo’ladi.
Sopolimerlanish mahsulotlari struktura turlariga ko’ra quyidagi xillarga bo’linadi.

1. 
   Statistik sopolimer — monomer zvenolarining makromolekulada joylashishi tartibsiz bo’ladi:
   

MJ + M₂ ^ -M_jM₂M₂M_jM₂M₂M₂M_jM_jM_jM₂M_jM₂M₂ -

2. 
   Takroriy sopolimer — har ikki monomer zvenolari ekvimolyar miqdorda bo’lib zanjir bo’yicha tartibli takrorlanib joylashadi:
   

MJ + M₂ ^ - M_jM₂M_jM₂MjM₂M_jM₂M_jM₂M_jM₂M_jM₂ -

3. 
   Blok-sopolimer - bir xil monomer zvenolarining ketma-ket uzun chiziqli bo’laklari va boshqa monomer zvenolari bo’laklaridan iborat makromolekulalar mahsuloti:
   

M_j + M₂ ^ -MjMjM_jM_jM_jM_jM_jM₂M₂M₂M₂M₂M₂M₂M_jMj -

4. 
   Payvandli sopolimer (graft-sopolimer) — strukturasida asosiy zanjir bir xil monomer zvenolaridan iborat bo’lib, unga boshqa monomer zvenolari payvandlangan yuqorimolekulyar birikma:
   

~M₁ M₁M₁M₁M₁M₁M₁M₁M₁M₁M₁M₁M₁M₁~
^XM₂
²m₂
2-.
²m₂ ²м_2йл ²m₂ ²M2

2. 
   M2 ~
   

Ko’p hollarda sopolimer tarkibi shu sopolimer uchun olingan dastlabki monomerlar aralashmasi tarkibidan farq qiladi. Bu monomerlarning sopolimerlanishda turli reaksion qobiliyat namoyon qilishi bilan bog’liq, chunki monomerlarning sopolimerlanishga nisbiy moyilligi ularning gomopolimerlanish tezliklari nisbatiga mos kelmaydi. Ba’zi monomerlar sopolimerlanishda ularning




gomopolimerlanish tezligiga qaraganda yuqori reaksion faollikka ega bo’ladi; boshqa monomerlar, aksincha, past faollikni namoyon qiladilar. Nihoyat, malein angidridi, stil’ben, fumar kislota efirlari gomopolimerlanishga umuman qobiliyatsiz yoki juda past faollikni namoyon qilsa, radikal sopolimerlanish reaksiyalariga osonlik bilan kirishadi.
Shunday qilib, sopolimer tarkibini monomerlarning gomopolimerlanish tezliklari bo’yicha aniqlash mumkin emas.
2.Sopolimerlanishning Mayo-Lyuis tarkib tenglamasi.Sopolimerlanish konstantalari va ularni aniqlash usullari
Sopolimerlanish jarayonida o’sayotgan radikallar bilan monomerlarning o’zaro ta’sirlashuvi natijasida to’rt turdagi reaksiya sodar bo’ladi.
Agar M₁ va M₂ monomerlardan faol markazlar hosil bo’lish tezligini v₁₁, v₂,₂ va tezlik doimiyliklarini v₁,₁ va v₂,₂ bilan, oraliq reaksiyalar tezliklarini v₁,₂, v₂,₁ va K₁₂, K₂₁ bilan belgilasak, u holda sopolimerlanish jaratonlar quyidagi elementar reaksiyalardan iborat bo’ladi.
K1,1

1. 
   M₁ + M₁ > M.₁ I v₁₁ = K₁,₁ [MJ [M]
   

K1,2

2. 
   M.₁ + M₂ > M₂ II v₁,₂ = K₁,₂ [MJ [M₂]
   

K2,2

3. 
   M2 + M2 > M2 III v2,2 = K- [M2] [M2]
   

K2,1

4. 
   M₂ + M₁ > M.₁ IV v₂,₁ = K₂,₁ [M₂] [M₁]
   

Keltirilgan reaksiyalardan qaysi birining tezligi kattaroq bo’lsa, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi, o’sha reaksiyaga muvofiq birikayotgan monomer bo’g’inlari bilan boyigan bo’ladi.
Demak, mana shu to’rt xil reaksiyalar yordamida monomerlarning umumiy sarf bo’lish tezligini aniqlash mumkin. Masalan, M₁ monomerning sarf bo’lish tezligi I va IV reaksiyalarda kuzatilgani uchun bu quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:

• 
  MM^MJ+k₂₁[M₂][MJ (6.1) at
  

M₂ monomerning sarf bilish tezligi II va III reaksiyalarda kuzatilgani uchun:

• 
  k₂₂[M₂][M₂]+k₁₂[M-1][M₂] (6.2) dt
  

(1) va (2) tenglamani o’zaro bir-biriga bo’lganimizda quyidagi nisbatga ega bo’lamiz.

d[M J ₌ k₁₁[M₁][M J + k ₂₁[M₂][M J (₆₃)
d[M₂] k₂₂[M2][M₂] + k₁₂[M 1 ][M₂] ^ ‘ ^}


Makroradikal M₂ radikaldan Mi radikalga uzatilishi, ya’ni II va IV elementar reaksiyalarning takrorlanishi tufayli, bu reaksiyalar orasida muvozanat qaror topadi:
^k1.2 ^[M 1^{] [M}2^]= ^k2.1 ^[M 2^{] [M}1^]
bundan
[M₂]= ^{k12[M1][M 2]} (6.4)