Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

I.S.Yakimanskaya 
tomonidan kasb-hunar kolleji o‘quvchilarida tadqiqot ishlari olib 
borilmoqda. Fazoviy tafakkur deganda narsa va hodisalarning fazoda 
rasional joylashishi, zamon va makon munosabatlarini, murakkab 
bog‘lanishlarini adekvat ravishda aks ettirishdan iborat fikr yuritish 
jarayoni tushuniladi, tasavvurlar, xotira va xayol tasavvurlari bilan 
uzviy bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. 
Tafakkur qilish jarayoni biror psixik elementlarning shunchaki 
bir-biri bilan almashinishi tarzida voqe bo‘lmasdan, balki alohida 
aqliy operatsiyalar — biz idrok qilayotgan yoki tasavvur qilayotgan 
narsalar (obyektlar) ustida, biz umumiylashgan va abstrakt 
tushunchalarga ega bo‘lgan obyektlar ustida aqliy harakatlar qilish 
tarzida voqe bo‘ladi. 
Tafakkur qilish — operativ jarayondir. Taqqoslash, analiz va 
sintez, 
abstraksiya 
va 
um 
um 
iylashtirish, 
aniqlashtirish, 
klassifikatsiya va sistemaga solish aqliy operatsiyalarning asosiy 
turlaridir. Bizda yangi hukmlar ana shu operatsiyalar jarayonida hosil 
bo‘ladi, real olamdagi narsalar va hodisalar to‘g‘risidagi tushunchalar 
vujudga keladi. 
Analiz - shunday bir tafakkur operasiyasidirki uning yordami 
bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan 
xususiyatlarini tahlil qilamiz. Analiz jarayonida butunning uning 
qismlariga va elementlariga bo‘lgan munosabati aniqlanadi. Tahlil 
obyektlari amalda ajratib bo‘lmaydigan elementlarga yoki belgilarga 
bo‘lishda ifodalanishi mumkin. Allomalarimizning ta’kidlashicha, 
maymunning yong‘oqni chaqishining o‘ziyoq boshlang‘ich, oddiy 
analizdir. O‘quvchi va talaba yoshlar turmushda va va dars jarayonida 
analiz yordami bilan ko‘pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshiriqlar, 
misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim 
va tajribalarni inson tomonidan o‘zlashtirib olish analizdan 
boshlanadi. Masalan, buni quyidagi sxemada ko‘rish mumkin. 
Muammoli vaziyatlarni yechish usullari dars jarayoni vaqtida 
tafakkurning analiz qilish faoliyati katta o‘rin tutadi. Chunonchi, 
savodga o‘rgatish nutqni tahlil qilishdan, gapni so‘zlarga, so‘zlarni 
bo‘g‘inlarga, 
bo‘g‘inlarni 
tovushlarga 
ajratishdan 
boshlanadi. 
Matematik masalani yechish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha 

---

125 
ma’lum sonlarni topishdan boshlanadi. Agarda inson oldiga 
avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qo‘yilsa, u holda bu 
topshiriqni hal qilish u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni 
o‘z navbatida alohida olib tekshirish lozim bo‘ladi va hokazo. 
Analiz va sintez jarayonlarining yuzaga kelishini quyidagicha 
izohlash mumkin. 
Yuqorida aytib o‘tilgan motor yoki boshqa qismlarning rolini 
tushunish uchun yolg‘iz analizning o‘zi kifoya qilmaydi. Chunki 
tarkibiy qismlarni birlashtirgan holda bir-biriga ta’sir qilib turgan 
motor va mashinaning butunligicha olib tekshirgandagina uning motor 
yoki mashina ekanligini anglash mumkin. 
Sintez - shunday bir tafakkur operasiyasidirki, biz narsa va 
hodisalarning analizda bo‘lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, 
bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran va amaliy ravishda 
birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va 
hodisalarning qismlari va bo‘laklarini bir butun qilib qo‘shishdan 
iborat aqliy faoliyat ekanligi ta’rifdan ko‘rinib turibdi. Analiz aqliy 
bo‘lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, birinchi 
sinf bolasi o‘z harf xaltasidagi keltirilgan harflardan foydalanib, 
bo‘g‘in, bo‘g‘inlardan so‘z, so‘zlardan gap, gaplardan qisqa axborot, 
undan esa hikoya tuzadi. 
Analiz va sintez o‘zaro bevosita mustahkam bog‘langan yagona 
jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va hodisalar analiz qilinmagan 
bo‘lsa, uni sintez qilib bo‘lmaydi, har qanday analiz predmetlarni 
narsalarni bir butun holda bilish asosida amalga oshirilishi lozim.