Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

1-AMALIY MASHG‘ULOT 
MAVZU: ASOSIY METEOROLOGIK MIQDORLAR HAQIDA 
DASTLABKI MA’LUMOTLAR 
Izobarik jarayonda hajm va harorat funksional bog‘liqdir: t=t(V). Shuningdek, 
izoxorik jarayonda t=t(P). Izojarayonlarda V va P larning o‘zgarishi bo‘yicha 
haroratning o‘zgarishini aniqlash mumkin.
Haroratni o‘lchash uchun ishlatiladigan asboblar termometrlar deyiladi. Ixtiyoriy 
termometrda xossalaridan birining haroratga bog‘liqligini oson belgilash mumkin 
bo‘lgan jism (termometrik jism) bor. Harorat shkalasini aniqlash uchun hajmni, 
bosimni, uzunlikni (qattiq jismlar uchun), elektr tokiga qarshilikni, termoelektr 
yurituvchi kuchni va boshqa kattaliklarning haroratga bog‘liqligidan foydalanish 
mumkin. Haroratni o‘lchashda qulaylik uchun termometrik jism shunday tanlanadiki, 

---

51 
bunda haroratni o‘lchashda tanlangan usul uchun xos bo‘lgan yuqoridagi 
parametrlardan biri yetarlicha aniqlikda quyidagi ko‘rinishdagi funksiya bilan 
aniqlansin: 
х=а+bt (1) 
Agar ikki xil haroratda x ning qiymatini aniqlash mumkin bo‘lsa, (1) 
tenglamadagi a va b o‘zgarmaslarni topish mumkin. Xalqaro birliklar tizimsida 
muzning erish harorati t=0°C, suvning qaynash harorati esa t=100
0
C (tashqi bosim bir 
atmosferaga teng bo‘lganda) ga teng. Xossalari (1) tenglama bilan aniqlanadigan 
termometr eriyotgan muz bilan, so‘ngra qaynayotgan suv bug‘i bilan uzoqroq kontaktda 
ushlab turilsin. Uning harorati shu muzning yoki bug‘ning haroratiga teng bo‘lib qoladi. 
Bunda (1) ga muvofiq, 
х
muz
 = а+b
 .
0,
х
bug
= a + b
.
100 (2) 
bu yerda х
muz
va х
bug
—termometrning fiksirlangan parametrlarining keltirilgan ikki 
haroratdagi qiymatlari. (1) va (2) lardan 
100
'




muz
bug
muz
x
x
x
x
t
(3) 
Bunda 1
0
C x ning xossalarining
(x
bug‘
-х
muz
)/100 
qiymatga o‘zgarishiga mos keladi. 
Vodorod termometri bo‘yicha belgilangan harorat shkalasida 0
0
-muzning erish 
haroratiga, 100
0
C- suvning qaynash haroratiga mos kelib, bu shkala Selsiy shkalasi deb 
ataladi. 
Selsiy shkalasining noli shartli qabul qilingan. Gradus o‘lchami ham ixtiyoriy 
olingan. Bundan, ilmiy asosda qaraganimizda harorat shkalasini boshqacha tuzish 
mumkinligi ko‘rinadi. 
Harorat 
shkalasining 
maqsadga 
muvofiq 
tanlab 
olinishi 
formulalarni 
soddalashtirishga va kuzatilayotgan qonuniyatlarning fizik ma’nosini chuqurroq 
o‘rganishga imkon beradi. Shu maqsadda hozirgi vaqtda haroratning termodinamik 
shkalasi deb ataluvchi Kelvin tomonidan tavsiya etilgan harorat shkalasidan 
foydakaniladi. U Kelvin shkalasi deb ataladi. Bu shkala bo‘yicha haroratning hisob 
boshi absolyut noldan boshlanadi va gradus o‘lchami Selsiy gradusi bilan mos 

---

52 
keladigan qilib aniqlanadi. 
Haroratning XBS dagi o‘lchov birligi Kelvin (K) deb ataladi. 
Termodinamik harorat absolyut harorat ham deb atalib, T bilan belgilanadi. Absolyut 
harorat yuz gradus shkalali harorat bilan quyidagicha ifodalanab: 
t
C
T


0
15
,
273
Odatda, taqribiy formuladan foydalaniladi: 
t
C
T


0
273
Quyida turli moddalarning bir atmosfera bosimdagi qaynash va qotish haroratlari 
keltirilgan.