Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot va turizm

1.2. Marketing xizmatlari raqobatbardoshligi ko‘rsatkichlariga xodimlarning ta’siri.
Hozirgi zamonda mahsulotlarning sifat va raqobatbardoshligini ta’minlash muammosi universal xarakterga ega. Bu muammoni muvaffiaqiyatli hal qilishga har qanday mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining ko‘p masalalari bog‘liq. Raqobatbardoshlik - bu mamlakatning va har qanday ishlab chiqaruvchining tovar va xizmatlami ishlab chiqarish hamda sotish bo‘yicha imkoniyatlari majmuining ifodasidir.
Raqobatbardoshlik bu shunday umumiy ko‘rsatkichki, unda ko‘p omillar, ya’ni milliy, iqtisodiy rivojlanish sur’atlaridan tortib to har qanday xo‘jalik birligida sifat ko‘rsatkichini shakllantirish maqsadida boshqadshga tegishli mahorat o‘z aksini topadi. Raqobatdoshlik omili katta ta’sir kuchiga ega bo‘lib, u ishlab chiqaruvchilarni muntazam ravishda o‘z mahsulotlarining sifatini va umuman raqobatbardoshlikni muntazam oshirish bilan shug‘ullanishga majbur qiladi, chunki bozor ular faoliyati natijasini adolatli va qat’iylik bilan baholaydi. Rivojlangan bozor sharoitida marketing tovarning sifat va raqobatbardoshlik masalasini samarali hal qiluvchi vositaga aylanadi. O'zida ular imkoniyati kengayishi yoki pasayishiga tegishli aks ta’sirni namoyish qiladi.
Mamlakatimizda amalga oshayotgan bozor iqtisodiyotini rivojlantirish sifat masalasiga yangicha qarashni taqozo qiladi, chunki raqobatchilik o‘ta rivojlangan bozorda mahsulotning sifat darajasini ko‘tarishga majbur qilib, shu yo‘i bilan uni ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini belgilaydi. Rivojlangan raqobatdoshlik mavjud bozorlarda tovaming raqobatbardoshligi uni tez sotishda muvaffaqiyat qozonishining muhim omillaridan hisoblanadi. Tovaming raqobatdoshlik tushunchasi ko‘p qirralik bo‘lib u nafaqat bozor talablariga, balki iste’molchilarning aniq talablariga sifati bilangina emas, o'zining texnik, iqtisodiy, estetik ko‘rsatkichlari hamda uni sotishda muhim rol o‘ynaydigan (bahosi, yetkazib berish muddati, xizmat ko‘rsatish imkoniyati, reklama) sharoitlariga ham mos kelishini anglatadi.
Tovarlaming raqobatbardoshligi tovarda o‘z aksini topadigan ishlab chiqarish, tijorat, tashkiliy va iqtisodiy ko‘rsatkichlarning majmui bo‘lib, u tovaming iste’mol xususiyatlari yig‘indisi bilan aniqlanadi. Har qanday tovaming raqobatbardoshligi uning texnik ko'rsatkichlari bilan xarakterlanadi. Tovaming texnik ko'rsatkichlari bozorda iste’molchilar talab qiladigan texnik darajasi sifati bilan va ishonchlilik ko‘rsatkichlarining zamonaviy talablarga mos kelishini baholash orqali aniqlanadi. Iste’molchilarning texnik ko‘rsatkichlarga qo‘yiladigan asosiy talablari milliy va xalqaro standartlarda o‘z aksini topadi.
Har bir mamlakatda milliy iqtisod, ilm, fan, texnika va texnologiyalarning rivojlanish darajasiga mos keladigan o‘zining standartlari hukm suradi. Shu bilan birga milliy iqtisodning jahon iqtisodiga integrallashuvi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi bilan xalqaro standartlarning ahamiyati ortib boradi. Xalqaro standartlar milliy standartlar, me’yorlar va qoidalar orasida cheklanganlik, rang-baranglik, qarama-qarshiliklarni bartaraf etadi. Milliy standartlarning mosligini ta’minlash mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlaming xorijiy bozorlarga kirib borishini va ularning raqobatbardoshligini ta’minlovchi sa’y-harakati hisoblanadi. Xalqaro standartlar maxsus tashkil etilgan «Xalqaro standartlashtirish tashkiloti» tomonidan tasdiqlanib, harakatga kiritiladi (ISO-Intematsional Organization for Standartization).
Tovaming texnik raqobatbardoshligi nihoyatda o'zgaruvchan bo‘lib, u mamlakat firma, kompaniyalarida va jahondagi u yoki bu mahsulotlami ishlab chiqaruvchilardagi ilmiy-texnika taraqqiyoti sur’atlarining o‘zgarishiga bog'liq.
Tovarlarning texnik raqobatbardoshliliga iste’mol va uni qoniqtiradigan sharoit mazmunini tasniflovchi iste’mol parametrlari kiradi. Bular quyidagilar:
- ish jarayonida ta’minlanadigan parametrlar;
- ergonomik parametrlar;
- estetik parametrlar;
- normativ parametrlar.
Ish jarayonida ta’minlanadigan parametrlarga mahsulotni ishlatish sohasi va bajarishi lozim bo'lgan funksiyalar kiradi. Bu ko‘rsatkichlar orqali mahsulotning foydasi, samarasi to‘g‘risida flkr yurgizish mumkin bo‘ladi. Masalan, avtomobilni oladigan bo‘lsak, uning ish jarayonida ta’minlaydigan parametrlariga yo'lovchi soni, yuk ko'tarish imkoniyati, harakat tezligi, motorining quwati, gabarit ko'rsatkichlari, yuz kilometr masofaga sarf qiladigan yoqilg‘i miqdori va boshqa ko'rsatkichlar kiradi.
Ergonomik ko‘rsatkichlar tovarni mehnat jarayonida yoki iste’mol qilish jarayonida inson organizmi xususiyatlariga to‘g‘ri kelish bilan xarakterlanadi. Bu parametrlarga gigienik, antropometrik, fiziologik ko‘rsatkichlar kiradi. Estetik parametrlarga mahsulotni qulay, bejirim, chiroyli ko'rinishini ifodalovchi ko'rsatkichlar kiradi. Normativ parametrlarga mahsulotning majburiy normalar, standartlar, qonunlar bilan belgilangan ko'rsatkichlari kiradi.
Tovami o‘zaro taqqoslash ularni sifat va texnik ko‘rsatkichlari darajasini baholashning muhim elementi hisoblanadi. Taqqoslash uchun qabul qilinadigan tovami tanlash awalo maqsadga bog‘liq bo‘lib, bu ish oddiy emas. Raqobatbardoshlikni aniqlash uchun tahlil qilinayotgan mahsulotning ko'rsatkichlarini va raqobatlashayotgan tovar ko'rsatkichlari bilan solishtiriladi. Keyin taqqoslanayotgan mahsulotning ko‘rsatkichlarida xaridorlarning iste’mol talablarining aks etish holati ham baholanadi. Shundan keyin raqobatbardoshlikning umumiy ko‘rsatkichi baholanadi. Va nihoyat, tovaming sifati bilan raqobatbardoshligi orasida yana bir jiddiy farq ustida to‘xtalib o‘tamiz.
Tovaming raqobatbardoshligi muhim bozoriy kategoriya bo`lib, o‘zida bozorning eng muhim xususiyatini aks ettiradi, ya’ni uning raqobatchilik xususiyatidir. Sifat bu nafaqat bozor iqtisodiga tegishli kategoriya.
Tovarning raqobatdoshligi o'zgaruvchan kategoriyaga ega. Tovar sifatining o‘zgarmasligi keng miqyosda uning raqobatbardoshlgini o‘zgartirishi mumkin. Xususan, raqobatbardoshlik bozor konyunkturasining, mahsulot ishlab chiqaruvchilar-raqobatchilar harakati, raqobatlanuvchi tovarlar, narxlaming o'zgarib turishi, reklama va boshqa tashqi omillar ostida o‘zgarishi mumkin. Tovaming raqobatbardoshligi tushunchasi «tovar sifati» va tovaming «texnik ko‘rsatkichlari» darajasi tushunchalarida ancha farq qiladi. Lekin tovaming sifati va texnik ko‘rsatkichlari tovar raqobatbardoshligiga ta’sir qiluvchi muhim ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
Tovarning raqobatbardoshlik ko‘rsatkichi nafaqat tovaming iste’mol xususiyatlarini tashkil qiluvchi asosiy parametrlari bilan, balki tovarga nisbatan tashqi omillar va sharoitlar bilan ham belgilanadi. Bunday tashqi xususiyatlarga tovarni yetkazib berish muddatlari, xizmat ko‘rsatish sifati, reklama, raqobatlashuvchi tovarlaming raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlarining ko'tarilishi yoki pasayishi, talab va taklif orasidagi munosabatning o‘zgarishi, moliyaviy sharoitlarning o‘zgarishi va boshqalar kiradi. Sifat ko'rsatkichi tovar, xizmatlar raqobatbardoshligining asosiy omili, uning o‘zagi sifatida yuzaga chiqadi.


1-rasm. Raqobat aylanmasi.