Buxoro davlat universiteti kurbonova firuza azamatjonovnaning komil sindarov va skot turovning ijodi

I BOB AQSH HAMDA O’ZBEK ADABIYOTIDA DETEKTIV JANRI RIVOJI
1.1. AQSh detektiv asarlarning janriy xususiyatlari

Detektiv so`zi inglizcha “detective” hamda lotincha “detego” — “oshkor qilmoq”, “fosh qilmoq” degan ma`nolarni anglati, asosan, adabiyot va kinoda keng qo`llaniladigan janr hisblanadi. Adabiy asarlarda sirli hodisani tekshirish jarayoni, uning holatlarini oydinlashtirish va sirni hal qilish kabi voqealar o`z aksini topgan. Odatda, jinoyat shunday hodisa bo'lib, detektiv o'z tergovini va jinoyatchilarning qat'iyatliligini tavsiflaydi, hamda odil sudlovning qonunsizlik bilan to'qnashuviga asoslanib va adolat g'alabasi bilan yakunlanadi. Detektiv hikoyaning janr sifatida asosiy xususiyati - bu asarda qandaydir sirli hodisaning mavjudligi, uning holatlari noma'lumligi va u aniqlanishi kerakligidir. Bu holatda tez-tez ta'riflanadigan voqea – bu jinoyat, garchi jinoyatga tegishli bo'lmagan voqealarni tekshiradigan detektivlar mavjud bo'lsa ham. Misol tariqasida, ingliz yozuvchisi Artur Konan Doylning “Sherlok Xolmsga oid eslatmalar”da , detektiv janriga tegishli, o'n sakkiz hikoyaning beshtasida jinoyat yo'qligini ko`rishimiz mumkin. Detektiv voqeaning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, hodisaning haqiqiy holatlari, hech bo'lmaganda, tergov tugaguniga qadar kitobxonga yetkazilmaydi. Buning o'rniga, kitobxon tergov jarayonida muallif tomonidan boshqariladi va har bir bosqichda o'z variantlarini yaratish va ma'lum faktlarni baholash imkoniyatini qo'lga kiritadi. Agar asar dastlab voqeaning barcha tafsilotlarini tavsiflasa yoki voqea g'ayrioddiy, sirli narsalarni o'z ichiga olmasa hamda unda uni detektiv voqeaga emas, balki turdosh janrlarga ya`ni jangovar film, politsiya romani va boshqalarga bog'lash kerak. Taniqli detektiv hikoyalar muallifi Val Mak Dermidning so'zlariga ko'ra, “detektiv janr sifatida faqat dalillarga asoslangan sud jarayoni paydo bo'lishiga o’xshaydi”⁵.

Detektiv hikoyaning yana bir muhim xususiyati – bu faktlarning to'liqligidir. Chunki yaxshi topishmoq topish yaxshi yechim topishdan ko'ra osonroqdir va bunga Jon Dikson Karrning “The hollow man”, “The three coffins” romanlarida yorqin misol bo`la oladi. Detektiv asarlarda sirni hal qilishda tergovni tavsiflash paytida kitobxonga taqdim qilinmagan ma'lumotlarga asoslanib bo'lmaydi . Shuning uchun tergov tugaguniga qadar kitobxon o'zi qaror qabul qilish uchun yetarli ma'lumotga ega bo'lishi va sirni oshkor qilish imkoniyatiga ta'sir qilmaydigan bir nechta ahamiyatsiz tafsilotlarni yashirishi mumkin. Tekshiruv tugagandan so'ng, barcha jumboqlarni yechish kerakligi, barcha savollarga javob berish kerakligini "Pianino butalar ichida" asarida ko`rishimiz mumkin.
Detektiv janri quyidagi ko’rinishlarga egadir:

1.