Buxoro davlat universiteti kurbonova firuza azamatjonovnaning komil sindarov va skot turovning ijodi

5. Fantastik detektiv
Ushbu turdagi detektiv ilmiy fantastika va detektivlar birlashmasida o`xshaydi. Bunda voqealar kelajakda, muqobil hozirgi yoki qadim o'tmishda yoki umuman xayoliy dunyoda sodir bo'lishi mumkin.Ushnu janrga quyidagi asarlar misol bo`la oladi:
1. Stanislav Lem “ Tergov” , “ So’roq”
2. Erik Frenk Rassel “Kundalik ish”, “Ari”
3. Xolm van Zaychik “Yomon odamlar yo’q” sikli.
4. Kir Bulichyov “Intergalaktik polisiya” sikli.
Agar biz detektiv janr tarixiga nazar soladigan bo`lsak, ba'zi qadimiy va diniy matnlarda keyinchalik detektiv janri deb ataladigan janr xususiyatlari mavjud . Masalan, qadimgi Misr ertagi “Haqiqat va Krivda” (miloddan avvalgi 1292-1191 yy.) tuhmat qilingan va adolatsiz ko'r bo'lgan odam haqida hikoya qilinib, uning nomi yillar o'tib jinoyatchi deb ayblangan va sudyalarni tutib olgan o'g'lini qutqarishga qaror qilngan. Shuningdek, qadimgi Yunonistonda Sofoklning “Shoh Edip” asarida bosh qahramon Edip o'zining salafi qirol Layning qotilini aniqlash uchun puxta rejali izlanishlar olib boradi. Tarix otasi nomi bilan shuhrat qozongan tarixchi Gerodot “Rampsinit va o'g'ri” afsonasida qirollik xazinasidan marvarid va qulflari buzilmagan marvaridlarning yo'qolishi, hiyla-nayrangli o'g'rini tanib olishga intilish haqida hikoya qiladi.Yana bir misol, Sank-Danielning “Susanna va oqsoqollar” kitobidagi qahramonni oqsoqollar yolg'on ayblashadi, ular undan xohlagan narsalarini ololmaydilar, ammo Danielning ish bo'yicha sudlanuvchilarni so'roq qilishlari tufayli qutuladi. Qadimgi Arab madaniyatiga nazar solsak, detektiv janrining eng qadimgi namunasi - O'rta asrlarda “Ming bir kecha” ertagidan Shexrazadaning “Uch olma haqida ertak” hikoyasi ham detektiv janrining mavjud bo`lganligidan darak beradi.Asar syujetiga ko'ra, baliqchi Dajla daryosidan topilgan og'ir sandiqni Abbosiylar xalifasi Horun ar-Rashidga sotadi. Ko'krak qafasini bo'laklarga bo'linib kesilgan go'zal ayolni topgan xalifa, vaziri Ja'far ibn Yahyoga qotilni o'lim azobida uch kun ichida topishni buyuradi. Shubhalanishga uning rivojlanishi davomida bir nechta syujetlar orqali erishiladi.
Qadimgi adabiyotlarda detektiv janri keng tarqalib ketgan bo`lsa-da, ammo uning mashhurligi sanoat inqilobidan keyin Yevropada kuchayib ketdi. Odamlar hamma bir-birini taniydigan kichik qishloq jamoalaridan notanishlar gavjum bo'lgan yirik shaharlarga ko'chib o'tgani sayin, jinoyatchilik ko'payib bordi. Natijada, odamlar boshqalarga nisbatan ko'proq shubhalana boshladilar va jinoyat romanlari ularning qo'rquvi uchun vosita bo'ldi.Amerikalik yozuvchi Edgar Allan Po birinchi Amerika detektiv hikoyasini yozgan, hatto "detektiv" atamasini ham kiritgan deb ishoniladi. Uning 1841- yilda yozilgan “Morg ko'chasidagi qotilliklar” nomli trilleri boshqa detektiv yozuvchilar uchun ilhom manbai bo'ldi. Qo'shma Shtatlarda faqat Fuqarolar urushidan keyin urbanizatsiya va g'arbga kengayish detektiv fantastikaning tez-tez nashr qilish uchun zamin yaratdi. Keyin, taxminan 1900-yillarda, tergov usullari va jinoiy motivlar kabi narsalarni o'z ichiga olgan romanlar bugungi trillerlarga o'xshay boshladi.
1920-1930-yillar detektiv fantastikaning oltin davri sifatida tanilgan. Bu davrda "whodunnits" (“whodunits) nomi bilan tanilgan detektiv fantastika turi rivojlana boshladi. Ushu janr syujetida detektiv tergovni olib borib, dalillar to`playdi va maslahatlarni tekshiradi . Shuningdek, eng muhimi, guvohlarni so`roq qiladi. Ammo kitobxon jinoyat haqida boshidanoq bilsa-da, tergovchi tergov davomida yashirin hikoyalarni ochib beradi va bu asar so`ngida ularga jinoyat sodir etgan shaxsni aniqlashga yordam beradi. Shu boisdan ham adabiyotshunoslar ushbu detektiv turi qo`sh rivoyatga ega deyiladi. Chunonchi, bir tomondan, sodir etilgan jinoyat boshidan o`quvchiga ma`lum bo`lsa , ikkinchi tomondan, asta-sekin jinoyat ochilib, jinoyatchi fosh qilinadi. Bu turga misol qilib Doroti L.Sayers ning “Kuchli Zahar “(“Strong Poison”)(1930)asari hamda A.Kritstining “Uslublardagi sirli ish “ (“The Mysterious Affir at Styles”) kiritishimiz mumkin.
1940-yillarda "qattiq qaynatilgan" yoki "noir" fantastika deb nomlanuvchi yangi turdagi jinoyat romani paydo bo'ldi. "Oltin asr" romanlaridagi jinoyatchilikning nisbatan yengil tasviri bilan solishtirganda, bu trillerlar zamonaviy Amerika hayotining tubanligini aks ettiruvchi burilish oldi.Bu detektiv janr turi adabiy uslub qotillik, zo`ravonlik ifodasi bilan tavsiflanadi. Mazkur turda bosh qahramon asosan yakka shaxs detektiv yoki tergovchi bo`lib, u qotillik sirlari atrofida mustaqil ravishda izlanish olib boradi. Bu turga misol qilib Dashiel Hammettning “The Maltese Falcon” romani hamda Jeyms M Keynning “Pochtachi har doim ikki marta jiringlaydi” (“The postman always rings twice ”) kabilarni aytishimiz mumkin.
1950-1960-yillardan boshlab trillerlar syujet asosidagi fantastikadan oʻz qahramonlarining psixologik motivlarini taʼkidlashga o`tdi. Kitobxon jinoyatchi kimligini bilish hayajonidan ko'ra, keyingi qadamlarini bashorat qilishga urinib, jinoyatchining javobgarlikka tortilishini kutish bilan qiziqdi. Bu davrda yaratilgan asar sifatida Amerikalik mashhur detektivnavis Mikki Spillanening “I,The Jury” asari misol bo`la oladi. Ushbu asar o‘z quroldoshining qotilligi uchun qasos olishga qaror qilgan xususiy detektiv Mayk Xammer (Biff Elliot) haqida hikoya qiladi.
1970-yillar klassikadan ajralib turadigan zamonaviy Amerika jinoyat fantastikasini yaratdi. Ushbu trillerlar yolg'iz bo'ri detektividan voz kechishga va ularni jamiyatning an'anaviy ravishda kam ifodalangan qatlamlarining bir qismi bo'lgan yoki ularga mos keladigan detektivlarga almashtirishga to`g`ri keldi. Misol uchun, AQShning zamonaviy jinoyat fantastikasi ayollar va ozchilik etnik guruhlardan bo'lgan detektivlarni taqdim etdi. Jumladan,Robert B. Parkerning mashhur “Spenser” romanlari misol bo`la oladi, asar turli irqlar va dinlarning qahramonlari bilan mashhur. Tanqidchi Kristina Nunesning so'zlariga ko'ra, Parkerning "boshqa irqlar va jinsiy e'tiqodlarni o'z ichiga olganligi" uning yozuvlariga "zamonaviyroq tuyg'u" beradi.⁶ Masalan, Spenser seriyasining qahramonlari mos ravishda Xok va Chollo, afro-amerikalik va meksika-amerikalik, shuningdek, Spenserning yahudiy qiz do'sti, Syuzan, turli ruslar, ukrainlar, xitoylar, gey-politsiyachi, Li Farrel va hatto geylar guruhini o'z ichiga oladi.⁷
Zamonaviy adabiyotda Amerika jinoyat fantastikasini bir nechta kichik janrlarga bo'lish mumkin:
Detektiv fantastikada sodir etilgan jinoyatni tergov qilayotgan tergovchi bilan diqqat markazida bo'ladi. Jinoiy fantastikaning o'zi kabi, detektiv fantastika ham yillar davomida o'zini qayta ixtiro qila oldi va dastlabki misollarda detektiv jinoyatchini yengib o'tish uchun o'zlarining aql-zakovatiga tayanib, o'z hamkasblaridan ko'ra ko'proq aqlli bo'ldi. Vaqt o'tishi bilan, aqlli detektiv qattiq trillerlarda jinoyat ustida ishlashni davom ettirish uchun jasoratga ega bo'lgan detektivga aylandi. Zamonaviy detektivlar o'zlarining o'tmishdoshlariga xos xususiyatlarni birlashtiradi.Jeyms Patterson (1947 yildan hozirgi kungacha) zamonaviy jinoyat kitobxonlari ergashadigan o'xshash personajni yaratish uchun bir qator romanlar davomida serial detektiv Aleks Krossni yaratdi.
Sirlilik- detektiv fantastikaga juda o'xshaydi, chunki tergovchi, havaskor yoki professional jinoyatni ochish uchun hikoyani oldinga suradi. Biroq, sirli trillerlar kitobxonni tez-tez jalb qilish uchun ishlaydi. Ushbu kitoblar o'quvchini bo'laklarni topilganda bir-biriga ulashga va yolg'on yo'l-yo'riqlarni yo'q qilishga undaydi. Shiddatli dialoglar va kuchli tasvirlar birgalikda ta'sirchan kayfiyatni yaratadi.
Evan Hunter (1926-2005), Ed MakBain sifatida yozgan, ellik yil davomida kitoblarini nashr etgan. Serial antropomorfizatsiya qilingan katta shahar va uning fuqarolari fonida turli jinoyatlarni ochish ustida ishlayotgan bir guruh detektivlarni kuzatib boradi.
Zamonaviy qotib qolgan fantastika (hardboiled ) qirqinchi yillarning trillerlarini bugungi kundagi muammolarga olib boradi. Zamonaviy kriminal fantastikaning xarakter tahliliga urg'u berishiga muvofiq, bu trillerlardagi detektivlar murakkab antiqahramonlardir. Qonuniy va noqonuniy o'rtasidagi chegara ularning to'g'ri narsaga intilishida biroz xiralashishi mumkin.
Qulay sir (Cozy mystery) - zamonaviy Oltin asr jinoyat fantastika. Odatda tergovni ayol havaskor slyut boshqaradi. Boshqa kichik janrlardan farqli o'laroq, shinam sirlar uyatdan, zo'ravonlik yoki jinsiy aloqadan qochadi. Buning o'rniga, bu kitoblar o'yin-kulgini ta'minlash va o'quvchini hal qilishga yordam berishni istagan jumboqga jalb qilish uchun nashr etiladi.Ular burilishlar va burilishlar va xarakter rivojlanishi bilan to'la engil o'qishlardir. Rita Mey Braun (1944 yildan hozirgi kungacha) o'zining mushugi Sneaky Pie Braun hammuallifligida qulay sirli turkumni yaratgan zamonaviy jinoyat yozuvchisi. Bosh qahramon Meri Minor "Garri" Xaristin kichik shaharchada jinoyatlarni ochadi, chunki uning hayvonlar hamrohlari poygada undan bir qadam oldinda ekanligini bilmaydi.
Hozirgi inglizzabon adabiyotlarda jinoiy fantastika ko'plab uslublarda keladi, ammo nashr etilgan kitoblarning aksariyati bir xil rejaga amal qiladi:
Jinoyat - ko'rinib turibdiki, jinoyat haqidagi fantastika janridagi kitobda jinoyat yoki jinoyatlar bo'lishi kerak. Qotillik eng keng tarqalgan, ammo josuslik yoki kompyuter jinoyatlari kabi boshqa jinoyatlar ham yaxshi triller yaratishi mumkin. Jinoiy romanlarda aks ettirilgan jinoyatlar o'sha paytda jamiyat noqonuniy deb topilgan narsalarni aks ettiradi.