Buxoro davlat universiteti tuproqshunoslik va geografiya

Iqtisodiy geografik o'rin — iqtisodiy geografiyaning aniq tushunchasi, uning 

«kalitidir».  Chunki,  ushbu  tushuncha  orqali  korxona,  shahar  yoki  boshqa  hududiy 

ob'yektlarning nima uchun xuddi shu joyda qurilganligi va nima sababli shu darajaga 

yetganligini  anglab  olinadi.  Shu  naqtai  nazardan  iqtisodiy  geografik  o'rin  iqtisodiy 

geografik  bilimning  o'ziga  xos  usulidir  (iqtisodiy  rayonlashtirishga  ham  xuddi 

shunday metod sifatida qarash mumkin. 

Iqtisodiy  geografik  o'rin  —  bu  ma'lum  bir  hududiy  ob'yektning,  ya'ni 

korxona,  shahar,  viloyat,  yoki  mamlakatning  o'zidan  tashqarida  yotgan  geografik 

ob'yektlarga (tog`, daryo, dengiz, chegara, konlar, yo'l va h.k.) nisbatan joylashuvi va 

ularning ko'rilayotgan ob'yektning iqtisodiy rivojlanishiga ta'siri demakdir. 

Bu yerda quyidagilarga e'tibor bermoq lozim: 

— iqtisodiy  geografik o'rin tushunchasida ko'rilayotgan  ob'yekt bitta,  yagona, 

uning tashqarisidagi, atrofdagilar esa bir nechta; 

—  markaz  va  tashqi  ob'yektlar  o'rtasida  hududiy-iqtisodiy  aloqa  va 

munosabatlar  bo'ladi  va  ular  bir  tomonga,  ya'ni  ko'rilayotgan  joyga  nisbatan  tahlil 

etiladi; 

—  iqtisodiy  geografik  o'rin  tarixiy  tushunchadir,  chunki  ma'lum  bir  joyning 

o'rni vaqt o'tishi bilan qulay yoki noqulay bo'lishi mumkin; 

— iqtisodiy geografik o'rin turli bosqichli (mikro, mezo va makro o'rin) va har 

xil tarkibiy qismlarga ega (gidrogeografik, agrogeografik, transport-geografik o'rin va 

h.k.); 

— iqtisodiy geografik o'rin davlat darajasida ko'rilganda u siyosiy mazmunga, 

ya'ni siyosiy geografik o'rin ma'nosini oladi. 

Qator  misollarga  murojaat  qilaylik:  Toshkent  viloyatidagi  Bekobod  shahrida 

respublikamizda  yagona  qora  metallurgiya  korxonasi  qurilgan.  Nima  uchun  ushbu 

korxona  aynan  shu  shaharda  joylashtirilgan?  Sababi  —  Bekobodning  iqtisodiy 

geografik  o'rni  qulay:  u  Toshkent,  Mirzacho'l  hamda  Farg'ona  iqtisodiy  rayonlariga 

yaqin  joylashgan;  shahar  yaqinida  Farhod  GES,  qurilish  bazasi-sement  zavodi  ham 

mavjud; korxona mahsuloti asosan Toshkent sanoati uchun kerak. 

Nima  sababdan  Chust,  Nurota,  G'ijduvon,  Xiva,  Shahrisabz  kabi  shaharlar 

juda  qadimiy,  boy  tarixga  ega  bo'lishiga  qaramasdan  hamon  katta  markaz  emas, 

yaqindagina  vujudga kelgan Navoiy esa tez  orada katta shaharlar qatoriga kirdi?  Bu 

savolga ham javobni ko'proq ularning iqtisodiy geografik o'rnidan qidirish kerak. 

Yer  yuzidagi  aksariyat  yirik  shaharlar  ularning  qulay  geografik  o'rni  orqali 

mashhurdir.  Masalan,  Istanbul,  Singapur,  AIeksandriya,  Volgograd,  Novosibirsk,