Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

M n a r =
T sm
3600 
----------(sm e n a d a ), 
M n a r = —
(so a td a )
Nv
Nv
Bu yerda: M nar - m ahsulot shshlab chiqarish norm asi. 
Tsm - sm ening qancha davom etishi.
N v - vaqt norm asi.
219

---

X izm at k o 'rsatish norm asi - bu bir ishchining b ir brigada ishchilar tom onidan 
sm ena davom ida xizm at k o 'rsatish uchun belgilangan jih o zlar, ishlab chiqarish 
m aydonlari, ish o 'rin lari va hokazo birligi m iqdoridir.
Tsm
Nx = ------------------
N x v
Bu yerda :Nx - xizm at k o 'rsatish norm asi.
T sm - ish vaqtiniig sm ena fondi.
N xv - stanok eki jih o zlar birligiga, ishab chiqarish m aydondariga va 
hokazolarga xizm at k o 'rsatish uchun sarflanadigan vaqt norm asi.
M ehnat norm asi m uayyan bir ish operatsiyasini bajarish uchun sarflanadigan 
ish vaqti bilan belgilanadi. Ish vaqti m ehnatning b irdan-bir o ’lchovi hisoblanadi 
yoki boshqacha qilib aytganda u vaqt norm asidan kelib chiqadi. Shunga k o 'ra , ish 
vaqti ham norm alashtiriladi va vaqt norm asi deb yuritiladi.
T exnikaviy vaqt norm asi - bu konkret tashkiliy-texnikaviy sharoitlarda 
m ahsulot sifati talablariga rioya qilgan holda belgilangan m a ’lum ishni (yoki 
operatsiyani) bajarish uchun zarur b o 'lg an vaqt sarfidir. B unda ish jo y in in g mavjud 
ishlab chiqarish im koniyatlaridan to 'la va ratsional foydalanish, ilg 'o r tajriba va 
texnika, texnologiya m ehnatni va ishlab chiqarishni tashkil qilish sohasidagi barcha 
im koniyatlam i hisobga olish zarur. V aqt norm asi, buyum birligiga nisbatan soat, 
m inut yoki sekundlar bilan ifodalanadi. T exnikaviy vaqt norm asi boshqa barcha 
m ehnat norm alarini hisoblab chiqish uchun asos bo'ladi. U m ahsulot birligini 
ishlab chiqarish yoki unga ishlov berish uchun sarflanadigan ish vaqtini 
xarakterlaydi. B ir dona m ahsulot ishlab chiqarish uchun sarfdanadigan vaqt 
norm asi deganda m ehnat predm eti birligiga bevosita aloqador b o 'lg a n vaqt 
tushuniladi. T ayyorgarlik k o ’rish-yakunlash uchun sarflanadigan vaqt norm asi 
deb, ishchining belgilangan ishni bajarish uchun ishlab chiqarish vositalarini 
tayyorlashga va uni yakunlashga sa rf qilinadigan vaqtga aytiladi. B unda tayyorgrlik 
k o ’rish-yakunlash uchun sarflanadigan vaqt ham m a buyum lar uchun b ir m artagina 
sarflanadi va buyum lar birligiga b o g 'liq bo'lm aydi.
O m m aviy ishlab chiqarish sharoitida ish jo y lari bitta operatsiyani bajarishga 
ixtisoslashtiriladi va shu sababli tayyorgarlik k o ’rish yakunlashga sarflanadigan 
vaqt norm alashtirilm aydi, bir dona (operatsiya) m ahsulot ishlab chiqarish uchun 
sarflanadigan v aq t norm asi m ahsulot birligiga s a r f b o ia d ig a n vaqt norm asidan 
iborat b o 'lad i. H ar b ir operatsiyaga sarflanadigai vaqt norm asi uch qism dan iborat:
1) O perativ vaqt - top
2) Ish jo y ig a xizm at k o 'rsatish vaqti - tx.= tx. tash + tx. tex,
3) D am olish v a shaxsiy ehtiyojlarga ketadigan v aq t t d = td dam +td.ex.
220
O perativ 
vaqt 
o ’z 
navbatida 
asosiy 
vaqt 
(T as) 
va 
yordam chi 
vaqt (Tyor) dan iborat b o 'lad i yoki Top = Tas + T yor b o 'lad i. S hunday qilib, vaqt 
norm asi quyidagicha ifodalanadi:
N v = Tas + T yor + T x.tash + Tx.tex + T d.dam + Td.ex.
yoki
N v = Top + Tx + Td.
O perativ vaqt - bu belgilangan ish operatsiyasini bajarish vaqti. A sosiy vaqt 
bevosita ish operatsiyalarini bajarish uchun sarflanadigan vaqt b o 'lib , buning 
natijasida m ehnat predm etlarining aniq k o 'rin ish i, shakli, o'lcham lari o 'zgaradi.
Y ordam chi vaqt - bu operativ ish vaqtining bir qism i b o 'lib , asosiy ish 
vaqtiga tayyorgarlik kurish va uning norm al borishini tam inlash uchun ishchi 
tom onidan sa rf qilingan vaqt.
A sosiy vaqt (Tas) ishchining m ehnat buyum lariga ta ’sir qilishiga qarab 
m ashinada (Tas m), m ashina-kulda (Tas m k) va kulda (Tas/k) ish bajarish vaqtiga 
b o ’linadi.
M ehnatni m e ’yorlashtirish m etodlari ikki gruppaga: analitik va jam lash 
m etodlariga b o ’linadi. Jam lash m etodi m ehnatni m e ’yorlashtirish usullariga ko'ra: 
sinov, tajriba, statistik, taqqoslash turlariga ajratiladi.
1.Jam lash m etodining ham m a turlarida vaqt (m ahsulot) norm asi ham m a 
operatsiyaga yoki detalga yaxlit holda bajariladigan ish elem entlarga ajratib ham da 
ish rejim i va usullarini loyihalashtirib, o ’tirm asdan (jam lab) belgilanadi.
2. 
Sinov tajriba m etodida butun bir operatsiyaga yoki ishni bajarishga 
ketadigan vaqtni norm alashda norm alashtiruvchi uz tajribasiga binoan ilgari xuddi 
m ana shunday uxshash operatsiyani yoki ishga sarflagan vaqt aososida aniqlaydi.
3.Statistik m etod bilan operatsiya yoki-ish bajarish uchun norm a vaqtni va 
ishlab chiqarish norm asini belgilashda o ’tgan davr ichida xuddi shunday operatsiya 
yoki ishga sarflangan vaqt v a m ahsulot ishlab chiqarish norm asining o 'rtach a 
haqiqiy darajasa to 'g 'risid a g i hisobotlardan olingan statistik m a ’lum otlar asob qilib 
olinadi.
4 .T aqqoslash 
m etodi 
shu 
bilan 
xarakterlanadiki, 
bu 
m etodda 
operatsiyaga yoki ishga sarflanadigan vaqt norm asi boshqa xuddi shunga uxshash 
operatsiya yoki ishga solishtirish, taqqoslash asosida aniqlanadi.
M e’yorlashtirishning jam lash m etodining b ir qator kam chiliklari bor: 
birinchidan, bunda operatsiya yoki ishni bajarsh uchun belgilangan norm a vaqti 
eski m ehnat m etodlari va usullari qo'llanilganligini, ratsional m etod va usullar 
q o 'llash m um kinligini k o 'rsata olm aydi, ilg 'o rlam in g ish usullari bilan taqqoslash 
im konini berm aydi, chunki vaqt norm asini belgilashda operatsiya yoki ish uni 
tashkil qiluvchi elem ent, usul va harakatlarga ajratilm aydi, ular chuqur 
o'rganilm aydi, norm a norm alovchi tajribasi, statistik m a ’lum otlar, taqqoslash orqali
221

---

yaxlit holda belgilanadi, natijada eski y o ‘l q o ’uyilgan xatolar qaytariladi, unum siz 
harakatlar va clem entlar aniqlanm ay qolaveradi, natijada m ehnat unumdorligi 
oshirish rezervlari ochilm ay qoladi, ikkinehidan, progressiv va texnikaviy 
asoslangan norm a yaratish im koni yaratilm aydi, chunki operatsiyani yoki ishni 
tashkil qiluvchi elem entlam i bajarish izchilligi chuqur tahlil 
qilinm aydi, 
texnikadagi o ‘zgarishlar ish o ‘rinlarini tashkil qilish, undagi sharoitlar v a unga 
xizm at k o 'rsatish aniq hisobga olinm aydi, uchinchidan, ish vaqtidan oqilona 
foydalanish, zoe ketayotgan ish vaqtini aniqlash, jih o zlam in g bekor turib qolish 
holatlarini, ular quvvatidan to ‘la foydalanilm ayotganligini aniqlash va ulam i yuqori 
darajaga kutarish uchun chora-tadbirlar belgilash im koniyati y o ‘q, nihoyat, korxona 
ishini analiz kilsh, korxonaning sam aradorligini oshirish y o ila r i va rezervlarini 
aniqlash im konini berm aydi. SH uning u chun u hozirgi vaqtda q o ilan ilm ay d i.
N orm alar-m e’yorlar belgilashning eng ilg ‘or v a asosiy m etodlaridan 
hisoblangan tahlil m etodi hozirgi vaqtda oziq-ovqat sanoatida keng qo'llanilm oqda. 
Bu m etodda norm a belgilash uchun operatsiyani tarkibiy qism larga ajratiladi. 
O peratsiyani bajarish uchun am alga oshiradigan asosiy va yordam chi ish usullari va 
bu ish usullarini bajarish uchun qilinadigan har bir harakat va ayrim harakatlar 
uchun ketadigan ish vaqti ham da ish o 'rn ig a xizm at k o 'rsa tish va ishchi ish 
qobiliyatini saqlab turishi uchun dam olish va hokazolar vaqti ham hisobga olinadi. 
U quyidagi bosqichlarda am lga oshiriladi:
1. N orm alashtirilayotgan operatsiya o ‘rganiladi.
2. O peratsiyani m ufassal tahlil qilish uchun uni tashkil qiluvchi elem entlar 
(usullar) va harakatlar aniqlanadi.
3. H ar bir elem ent va harakatni bajarish vaqtiga ta ’sir qiluvchi omil 
aniqlanadi v a tahlil qilinadi.
4. Ilg 'o r m ehnat usullari va m etodlari o 'rg an ilib v a ular asosida operatsiyani 
bajarishning izchilligi (ketm a-ketligi) tahlil qilinadi va loyihalashtiriladi.
5. Ish operatsiyasining ayrim elem entlarini m a ’lum ish vaqti ichida birining 
o ‘m iga boshqasini bajarish (kul ishlarini m ashinadi yoki qism an m ashinada va 
qism an kulda bajarish) im koniyatlari va m aqsadga m uvofiqligini hisobga olgan 
holda loyihalashtirilgan operatsiyaning har b ir elem entlari uchun va butun 
operatsiya uchun vaqt belgilanadi.
6.Q abul qilingan ish operatsiyalari elem entlarini belgilangan izchillikda 
bajarishni, jih o zlam in g ishlash rejim i va ish o ‘m ig a xizm at k o 'rsatish tartibini joriy 
qilishni, ish sharoitini yaxshilash, sog'lom lashtirishni ta ’minlovchi tashkiliy- 
texnikaviy tadbirlar ishlab chiqiladi.
7.1shchilam ing yangi ish sharoitlarini va tezkorlik m ahoratlarini egallashlari 
uchun ishlab chiqarish instraktaji o 'q itilad i va hokazo.
222