Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

S  
sexlarda (b o 'lin m alar orasidagi bog'liqlik);
■S 
sexlar-bo'linm alar bilan;
S  
sexlar-sexlar bilan;
S  
brigadalar o 'rtasid ag i (ishchilar bir birlari bilan bog'liqligi);
S  
ishlab chiqarish brigadalari orasidagi b o g 'liq lik (ixtisoslashgan 
kom pleks) va boshqa shakllardagi brigadalar orasidagi ham jihatlik bilan berilgan 
ish norm asini bajarish.
B ir qancha stanoklarga xizm at qilish shaklida bir m alakali ishchi bir vaqtning 
ichida bir necha stanoklarga xizm at qilish bilan berilgan ish norm asini bajara oladi.
Ish vaq tin i o'rg a n ish usuli.
M ehnat jarayonini o 'rg an ish va unga ilm iy yondoshish iqtisodiy, ijtim oiy, 
ruhiy, fiziologik va boshqa usullar asosida olib borilishi kerak. M ehnat jarayonini 
o 'rg an ish va ish vaqtining nim alarga sarflanishi m ehnatni ilm iy tashkil etishning 
asosiy elem entlaridan biri hisoblanadi. B uni hisobga olish m ehnat jarayonini 
sam aradorligini oshirilishiga olib keladi.
223

---

1. X ronom etraj y o 'li bilan kuzatish - ish jarayonini o 'rg an ish , ishlab 
chiqarishda ish vaqtini sarflanishini, b a ’zi ishlam i qaytarilishini, q o ‘1 kuchi bilan 
bajariladigan ishlam i, m ahsulot b o ‘yicha ketm a-kctligini va uni bajarish uchun 
ketgan vaqtni aniqlaydi.
2. 
Ish vaqtini fotografiya qilish - m ehnat jarayonini o 'rg an ish b o 'lib , 
ishchining ish vaqtini qayerlarga sarflanishini (ish vaqti davom ida yoki biror vaqt 
birligida) kuzatiladi va uni m a’lum bir davrda qancha m ahsulotni tayyorlaganini 
aniqlaydi.
3 . 0 ‘z ish vaqtini fotografiya qilish - ishchining ish vaqti m ehnat jarayonini 
va ish vaqtini o 'rg an ish b o 'lib , ishchi o 'z in i m ehnat faoliyatidan tashqari 
bajaradigan ishlam i m a ’lum vaqt birligida hisobga oladi.
4.K uzatishni birdaniga o 'rg an ish usuli.
l.bosqich - tayyorlov-bu bosqichda quyidagi ishlar b o 'lad i: K uzatish uchun 
jo y tanlash (brigada, sm ena, ishchilar guruhi va h.k). K uzatishni m aqsadini aniqlash 
(ishchilam i ish vaqtidan foydalanishni o 'rg an ish ).H ar bir kuzatadigan obyektni 
guruhlarga b o 'lish va ularni ju m a lg a yozib q o 'y ish (harflar va sifrlar orqali). 
O 'rg an ish
m uddati 
aniqlanadi.K uzatish 
m arshm ti 
belgilanadi. M arshrutlarga 
ketadigan vaqt aniqlanadi.Sm ena ichida necha m arta kuzatiladi? H ar bir kuzatish 
uchun qancha vaqt ketishi aniqlanadi.R asm ga olish listlarini tayyorlash
2 
bosqich: K uzatishni olib borish.B uning uchun kuzatuv olib boriladigan 
obyektni qanday ahvolda ekanligi aniqlanib, ro 'y x atd an o'tkaziladi. K uzatish 
o 'tk azish n in g xulosalari aniq b o 'lish i uchun quyidagi qoidalarga am al qilinishi 
kerak:
K uzatishni 
rejada 
k o 'rsatilg an
vaqtda 
boshlash 
kerak.K uzatishni 
to 'x tatm asd an olib borish kerak. A gar kuzatuvchi kelgan vaqtida obyektda har xil 
sharoitlar b o 'lib qolsa, u holatni kuzatish kartasiga yozib q o 'y ish kerak.
X ronom etraj -is h la b chiqarishda q o 'ld a yoki m ashinada bajariladigan 
(takrorlanadigan) m uayyan m ehnat operatsiyasi uchun sarflangan vaqtni hisoblash. 
X ronom etrajdan m aqsad — m ehnat operatsiyasining davom iyligini o 'rg an ish , tahlil 
qilish va hisobga olish. Sekundom er yoki boshqa elektron vaqt o ic h a s h asboblari 
y ordam ida am alga oshiriladi. X ronom etraj texnologik operatsiya (ms: soat, 
m ashina y ig 'ish d ag i m uayyan b ir am al)ni bajarish m arom i va sam arali usulini 
tanlash, ish m e ’yori va ish vaqtini belgilash, ishning bajarilishini nazorat qilishga 
imkon beradi.
Ish vaqtini fotografiya qilish usuli asosan ish vaqtining nobudgarchiligiga 
y o ’l q o ’ym asdan ularni aniqlash, ish vaqtidan to ’la foydalanish, ish vaqtini 
norm alash uchun m ateriallar to ’plash, ish joylariga xizm at qilib tanaffus vaqtlarini 
norm alashni o ’z ichiga oladi. Ish vaqtini fotografiya qilishda- tayyorgarlik, kuzatuv 
ishlari olib borilib, sarflangan vakt yozib boriladi va undan ishlab chiqarishda va
224

---

loyihalashda foydalaniladigan ish vaqti sarflari tahlil etiladi. Ish vaqtining sarfmi 
tahlil qilish natijasida ish joylarida ishlab chiqarishdagi nuqson va ularni y o ’qotish 
uchun yangi tadbirlar tuzilishi bilan birgarlikda vaqkt bekorga sa rf b o ’linishining 
oldini olish kabi choralar belgilanadi. Q ilingan tahlil natijasida ish vaqtining balans 
loyihasi tuziladi. Fotografiya qilish deb ishchini ish vaqti va asbob-uskunalarni 
sm ena davom ida vaqt sarfm i kuzatish va uni o ’rganish usuliga aytiladi. Kuzatish 
o b ’yektlam i m uhim ligiga qarab ish vaqtlarini fotografiya qailish quyidagi turlarga 
b o ’linadi:
a) individual - kuzatish o b ’yekti va ish vaqti sarfm i hisoblash uchun bir ish 
jo y id a ishlovchi ishchi olinadi;
b) guruh uslubida - kuzatish o b ’yekti va ish vaqti sarfm i hisoblash uchun har 
b ir guruh ishchilar olinadi, chunki guruh a ’zolarining bajaradigan ishlari bir xil 
b o ’lishi kerak;
v)brigada shaklida - kuzatish o b ’yekti va ish vaqti sarfini hisoblash uchun bir 
brigada ishchilari olinadi. U larning bajarayotgan ishlari um um iy ishlar bilan 
b o g ’liq b o ’lishi kerak.
T exnikaviy norm alashda xronom etraj 
deb 
texnologiya jarayonlarida 
takrorlanayotgan asosiy va yordam chi ish elem entlariga sarflangan vaqtni tahlil 
qilishga aytiladi. K orxonada m a’lum b ir m ahsulotni ishlab chiqarish uchun vaqt 
sarflarini aniqlash, jarayonlarini tuzilishini loyihalash, ilg ’or ish usullarini jo riy
etish v a alohida ishlarga berilgan ish norm alarim bajara olm asligi sabablarini 
aniqlashda ishlab chiqarishning xronom etraj usullari q o ’llaniladi. Ishchining ish 
vaqti sarfini kuzatishda quyidagi tartibda ish olib boriladi:
1) 
xronom etraj usuliga tayyorgarlik;
2) 
o ’lchangan vaqt sarflarini yozib borish va ulam i ishlab chiqish;
3) 
loyihalash uchun ishlatiladigan vaqt sarflarini tahlil etish va boshkalar. 
X ronom etraj o ’tkazish uchun oldindan kuzatish o b ’yektlari tanlab olinadi, so ’ng 
jarayonlam i m ayda b o ’lak operatsiyalariga b o ’lib, birqancha o ’lchov nuqtalarini 
belgilab chiqib, keyin kuzatuv o ’tkazilishi boshlanadi. K uzatuv jarayonlari ilg ’or, 
yuqori m alakali ishchilar orasida olib boriladi, chunki ular berilgan ish norm alarini 
doim o 
m o ’ljaldan ortik 
bajaradilar. 
T exnikaviy norm alashda xronom etraj 
tekshirishlarining m uhim aham iyati ishlab chiqarish shart-sharoitlariga asosiy va 
yordam chi texnikaviy norm alam i aniqlash, ishlab chiqarishda ilg ’or ishchilarning 
oqilona ish usullaridan foydalanish, ulam i boshqa ishchilarga tarqatish asosida 
topshiriqlam i bajarishda ish jo y larid a ishlab chiqarishni takom illashtirishdan 
iboratdir.
225

---