Byudjet daromadlarining iqtisodiy mazmuni va manbalari

3. Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari tarkibi va tuzilishi
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari tarkibiga davlatga tegishli mulklarni sotishdan va xususiylashtirishdan kelgan daromadlar, tashqi iqtisodiy faoliyatdan kelgan daromadlar, xorijiy davlatlardan olingan moliyaviy yordamlar va davlatning maxsus maqsadli byudjet fondlari kiradi.
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksiga ko’ra, davlat byudjetining soliqsiz daromadlariga yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek, chet davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari, rezident-yuridik shaxslarga va chet davlatlarga berilgan byudjet ssudalarini qaytarish hisobiga tushadigan to’lovlar va davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotilishidan olingan daromadlar kiritilgan.
Soliqqa kirmaydigan, ya‘ni soliqsiz daromadlarning ko’pchiligi doimiy, qat‘iy belgilangan stavkada undiriladigan xazina (byudjet) daromadlari ko’rinishiga ega bo’lmaydi. Byudjetning soliqsiz daromadlari qat‘iy rejalashtirilmasligi kerak, lekin amaliyotda ko’p hollarda ular, odatda ilgarigi yildagi tushumlar darajasida
rejalashtiriladi. Soliqsiz daromadlar, soliq daromadlari kabi, O’zbekiston
Respublikasining vakillik organlari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslar uchun joriy qilinadi.Soliqsiz daromadlar ham majburiy, ham ixtiyoriy shakllarda bo’lishi mumkin.
Soliqsiz daromadlar ro’yxati hamma darajadagi byudjetlar uchun yagona
bo’lib, byudjet tasnifi bilan belgilanadi va o’z ichiga quyidagilarni oladi:
1. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo’lgan mulkdan yoki xo’jalik
faoliyatidan olingan daromadlar, shu jumladan:
 davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligidagi mulkni foydalanishga berishdan
olingan daromadlar;
 davlatga tegishli aktsiyalar bo’yicha dividendlar;
 davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo’lgan mulkni ijaraga berishdan, shu jumladan qishloq xo’jaligi va noqishloq xo’jaligi maqsadlaridagi yerlar uchun ijara to’lovidan olingan daromadlar;
 vaqtinchalik bo’sh turgan byudjet mablag’larini bank va kredit tashkilotlarida joylashtirishdan olingan daromadlar;
 xizmat ko’rsatish va davlat xarajatlarini qoplashdan olingan daromadlar;
 davlat va mahalliy tashkilotlardan to’lovlar;
 davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo’lgan mulkdan yoki xo’jalik
faoliyatidan olinadigan boshqa tushumlar.
2. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo’lgan mulkni sotishdan olingan
daromadlar, shu jumladan:
 davlat mulki bo’lgan korxonalar va tashkilotlarni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan olingan tushumlar;
 kvartiralarni sotishdan tushumlar;
 davlatning ishlab-chiqarish va noishlab-chiqarish fondlarini, transport
vositalari va boshqa uskuna-jihozlarni sotishdan olingan daromadlar;
 musodara qilinib, davlat va mahalliy hokimiyat egaligiga o’tgan egasiz molmulkni sotishdan olingan daromadlar.
3. Davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar.
4. Yer va nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan daromadlar.
5. Davlatga qarashli bo’lmagan manbalardan kapital transfertlar tizimlari.
6. Jarima-jazolarni qo’llash, yetkazilgan zararni qoplash, shu jumladan:
105
 standartlar va texnik shartlardan chetlashgan holda tayyorlangan mahsulotni ishlab chiqarganlik va sotganlik uchun tushumlar summasi;
 narxlarni qo’llash tartibini buzganlik uchun jazolar;
 jinoyatlar qilish va moddiy boyliklar kamomadida aybdor bo’lgan shaxslardan undiriladigan summalar.
7. Tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlar, shu jumladan:
 davlat kreditlari bo’yicha foizlar;
 davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar;
 markazlashtirilgan eksportdan tushumlar summasi;
 tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan boshqa tushumlar.
8. Boshqa turli soliqsiz tushumlar.
Byudjetning soliqsiz daromadlari hududiy belgiga (muayyan darajadagi
byudjetga kiritish), jalb qilish va shakllantirish usuliga (majburiy yoki ixtiyoriy) va soliqsiz tushumlarini shakllantiradigan to’lovlarni undirishning konkret asoslariga ko’ra (davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar) tasniflanadi.
Soliqlar va soliqsiz to’lovlar ko’pgina o’xshash tomonlari bilan birga, qator
farqlarga ham ega.Pul mablag’larining muayyan qismi davlat xazinasiga soliqsiz to’lovlar tarzida kelib tushadi. Ular ham soliqlar va boshqa yig’imlar singari davlat oliy hokimiyat idorasi tomonidan belgilanadi.
Shu bilan birga soliqlar va soliqsiz to’lovlar o’rtasida muayyan farqlar mavjud. Jumladan, bu farqlarni quyidagilardan iborat deb belgilash mumkin:
 soliqsizto’lovlar soliqlardan farq qilib, ikki tomonlama huquq va burchlar
kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Masalan, faoliyatning muayyan turi bilan
shug’ullanish huquqini beradigan litsenziyalarni olish maqsadida belgilangan
to’lovlarning amalga oshirilishi boshqa shartlar bajarilgani taqdirda vakolatli
ruxsatnomani berishi lozim bo’ladi;
 soliqlardan farq qilib, soliqsiz to’lovlar ko’pchilik hollarda majburiy
ravishda to’lanmaydi. Soliq esa uni to’lash obyekti mavjud bo’lganida to’lanadi;
 soliqlardan farq qilib, soliqsiz to’lovlar muayyan maqsadga mo’ljallanadi
hamda ana shu maqsadda undan foydalanish lozim.
Respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar soliqsiz daromadlarining
guruhlanishi. Soliqsiz to’lovlar respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar daromadlarida jamlanadi. Ushbu mahalliy soliq va yig’imlarning to’lovchilar doirasi, soliq solish obyektlari, soliq va yig’imlar yuzasidan yengillik va imtiyozlar,soliq va yig’imni hisoblab chiqish va to’lash tartiblari mahalliy hokimiyat idoralarining bevosita o’zlari tomonidan belgilanadi.
Soliqsiz to’lovlar hududiy belgisiga ko’ra: umumdavlatmiqyosidagi va
mahalliy to’lovlarga; shakllanish usuliga ko’ra: majburiy va ixtiyoriy; jamlanish usuliga ko’ra: davlat byudjetida yoki byudjetdan tashqari jamlanadigan turlarga bo’linadi.
Soliqsiz to’lovlar olinish asoslariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:
 tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to’lovlar, bu to’lovlarning tabiiy
resurslardan tejab-tergab, samarali foydalanishda ahamiyati kattadir;
106
 davlat idoralari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga huquqiy
ahamiyatga ega bo’lgan turli xizmatlar ko’rsatishdan olinadigan to’lovlar. Ular jumlasiga:
- tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyat tufayli bojxona idoralariga to’lanadigan
to’lovlar;
- sud va boshqa huquq-tartibot idoralariga murojaat qilinganda to’lanadigan
davlat boji;
- davlat ro’yxatidan o’tkazish, litsenziya (ruxsatnoma) olish va tovarlar uchun
sertifikatlar olishdagi to’lovlar;
- bozorlar, yarmarkalar va boshqa savdo shaxobchalaridan olinadigan bir
martalik patta to’lovlari;
- qimmatli qog’ozlar chiqarish va joylashtirish, lotereya o’yinlarini o’tkazish
uchun to’lovlar;
- davlat mulkini xususiylashtirishdan kelib tushadigan daromadlar;
- jarima tarzidagi to’lovlar (jarimalar, penyalar va boshqalar).
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari daromad manbalari sifatida
nobarqaror va doimiy xususiyatga ega bo’lgan daromadlar hisoblanadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni mohiyatiga ko’ra nobarqaror jarayon bo’lib, xususiylashtirishdan olinadigan daromadlarning nobarqaror bo’lishiga olib keladi; ikkinchidan, davlatga tegishli oltin-valyuta zahiralarini bozor stavkalarida joylashtirish natijasida olinadigan daromadlar joylashtiriladigan moliyaviy aktivlarning miqdoriga va bozor stavkalarining o’zgarishiga bog’liq bo’lgan sababli ulardan olinadigan daromadlarning summasi doimiy ravishda tebranib turadi; uchinchidan, xorijiytashkilotlar va davlatlardan olinadigan moliyaviy yordamlarning miqdori ularni beruvchilar tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Bu esa ularning miqdorini oldindan belgilash imkonini bermaydi. Xulosa qilib aytganda, soliqsiz daromadlar fiskal va iqtisodiy funksiyalarni bajaradi. Ular daromad manbai sifatida nobarqaror bo’lib, davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmiga nisbatan kichik salmoqni egallaydi.

1^ O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksini tasdiqlash to‘g‗risida‖gi O‘RQ-360-son (26.12.2013) O‘zbekiston
Respublikasi Qonuni bilan qabul qilingan Byudjet Kodeksiga asosan.