Chirchiq – 2019 O‘quv fani o‘qitilishi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar

Mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   Sparta davlati tashkil topish shart-sharoitlarini tushuntiring.
   
2. 
   Sparta boshqaruv tartibi xaqida ma’lumot bering.
   
3. 
   Spartaning yunon dunyosidagi o‘rnini manbalardan foydalanib izohlang.
   
4. 
   Sparta – Afina munosabatlarini tushuntiring.
   
5. 
   Spartancha tarbiyani izohlang.
   
6. 
   Sparta g’oyalarini zamonviy tarixda ham uchratamizmi?
   
7. 
   Sparta Tenglar jamiyati tushunchasi izohlang.
   
8. 
   Sparta tashqi siyosatining ustuvor yo`nalishlari ko‘rsating.
   
9. 
   Sparta ijtimoiy-iqtisodiy hayoti muammolari yoritib bering.
   
10. 
    Sparta va yunon dunyasi rivojlanishdagi uyg’unlikni taxlil eting.
    

Ma`ruza№29,30.
Mavzu: Peloponnes urushi. Afinaning mag’lubiyati va uning sabablari

Reja:

1. 
   Peloponnes urushi xaqidagi manbalar
   
2. 
   Urushning kelib chiqish sabablari
   
3. 
   Urushning borishi
   
4. 
   Urushning yakunlari va mintaqa uchun ahamiyati
   

Yunoniston shahar-davlatlari o‘rtasida er. av. 431-404-yillarda bo‘lib o‘tgan urushlarni Peloponnes urushlari deyilib⁶⁵, uni Fukidid “Tarix”idan, Ksenofontning “Gretsiya tarixi”, Diodorning “Tarixiy kutubxona’’ asarlari, Plutarx va Aristofan ma'lumotlari orqali bilib olamiz.
Urushlar qadimgi Yunoniston quldorlik jamiyatida ichki ziddiyatlarning jamlanishi va keskinlashishi natijasida kelib chiqqan ediki, bu ziddiyatlarga viloyatlarning notekis rivojlanishi asos bo‘lgan.
Yunonistonda 1-Afina dеngiz ittifoqi bilan bir qatorda Peloponnes ittifoqi ham bor edi. U er. av. VI asrning ikkinchi yarmida tuzilgan bo‘lib, unga Megara, Korinf, Agros, Tirinf kabi shahar-davlatlar a'zo edilar. Bu ittifoqqa Sparta boshchilik qilgan. O‘tmishda 1-Afina ittifoqi bilan Peloponnes ittifoqi o‘rtasida sulh shartnomasi ham tuzilgan edi. Sulh shartnomalarida ittifoqchilarning bir-birlariga qo‘shin tortmasliklari, tinch-totuv yashashliklari ta'kidlangan.
2.Ammo keyingi voqealar 1-Afina ittifoqi bilan Peloponnes ittifoqi o‘rtasida qator ziddiyatlar va kelishmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Bu ziddiyatlarning tagida u yoki bu ittifoqning butun Yunonistonda hukmronlikni qo‘lga kiritish masalasi yotardi. Bu masala urushni keltirib chiqaradigan bosh omil edi. Urushning boshlanishini tezlashtirgan birinchi mojaro, bahona qadimgi yunon dunyosining g’arbiy chekkasidagi Epidami koloniyasi va Kerkira orolida yuz bergan edi. Bu joylar Yunonistondan Janubiy Italiya va Sitsiliya oroliga boriladigan dеngiz yo‘llaridagi ikki muhim bekat edi. Shu ikki joydagi mojarolar tufayli Peloponnes ittifoqiga a'zo bo‘lgan Korinf bilan Afina o‘rtasida ham nizo chiqqan. Urushni tezlashtirishga sabab bo‘lgan ikkinchi bahona Xalkidika yarim orolidagi Korinf koloniyasi Potideyada ham yuz bergan. Bu yerda ham 1-Afina ittifoqi bilan Korinf o‘rtasida mojaro chiqgan. Megara shahar davlati Korinf tomonini olgan. Megara va Korinf Peloponnes ittifoqining boshlig’i Spartani Afinaga qarshi urushga undagan. Shundan keyin uchinchi mojaro ham yuz bergan. Afina xalq yig’ini 1-Afina ittifoqi a'zolarining Afinaga qarashli barcha buxtalarida Megara savdo-sotiq kemalarining to‘xtashlarini taqiqlagan. Shu tariqa Afina bilan Megara o‘rtasida keskinlik kuchaygan. Endi urushning boshlanishi muqarrar edi.
Er. av. 431-yilda Korinf va Megaraning tezlashi bilan Sparta Afinaga qarshi urush harakatlarini boshlab yuborgan⁶⁶. Urushga Sparta podshosi Arxidam II boshchilik qilgan. Shuning uchun bu urush Arxidam urushi ham deyiladi. Bu Peloponnes urushining birinchi bosqichi bo‘lib, urush er. av. 431 yildan 421- yilgacha davom etgan.
431-yilda Sparta qo‘shinlari Attikaga bostirib kirganlar va dehqon xo‘jaliklarini vayron qilib, dehqonlarni talaganlar. Natijada ularning o‘zlari oziq-ovqat masalasida og’ir ahvolga tushib qolganlar. Afinaliklarni qat'iy jangga torta olmagan spartaliklar Peloponnesga qaytishga majbur bo‘lganlar. Er. av. 430-yilda spartaliklar Attikaga yana hujum qilganlar. Shu yili Afinada vabo tarqalib, ko‘p odam qirilib ketgan. Urushda har ikki tomon ham jiddiy g’alabaga erisha olmagan. Xalq va aksariyat dehqonlar Afina boshiga tushgan kulfatlarning aybdori Perikl deb hisoblashgan. Xalq yig’ini er. av. 430-yili uni hokimiyatdan chetlashtirgan. Ammo bir yildan keyin uni oqlab, qaytadan birinchi strateg qilib saylaganlar. Qartayib qolgan Perikl ko‘p o‘tmay yuqumli kasallikdan vafot etgan. Uning vafotidan keyin hokimiyat tepasiga Kleon saylangan. Shu davrda 1-Afina ittifoqi a'zolari orasida Afinaga qarshi guruhlarning harakati kuchaygan. Bu guruhlarga Sparta yordam berib turgan.
Er. av. 429-yilni hisobga olmaganda, spartaliklar har yili Attikaga hujum qilib turganlar. Ular bog’-rog’larni, uzumzorlarni va boshqa ekinzorlarni kesib, qirqib, vayron qilib tashlaganlar.
Er. av. 428-yilda Lesbos orolidagi Mitilena shahrida Afinaga qarshi qo‘zg’olon ko‘tarilgan. Afinaliklar Mitilenadagi qo‘zg’olonni shavqatsizlik bilan bostirganlar. Ayni paytda 100 triyerdan iborat Afina kemalari Peloponnes sohillariga yuborilgan. Ular Spartadan Lesbosga yordam uchun yuborilishi mumkin bo‘lgan harbiy kemalarning yo‘llarini to‘sib turishlari kerak edi. Spartaliklarning Beotiya, Attika va boshqa joylarda olib borgan janglari yaxshi natija bermagan.
Er. av. 421-yilda Afina bilan Sparta o‘rtasida 50 yilga mo‘ljallangan sulh tuzilgan. Bu sulhning tashabbuskori Nikiy bo‘lganligi uchun u Nikiy sulhi nomini olgan. Sulh shartlariga ko‘ra, tomonlarning qo‘shinlari ishg’ol qilgan yerlarini bir vaqtda bo‘shatib chiqishlari lozim edi. Agar Spartalik ilotlar qo‘zg’olon ko‘tarsalar, afinaliklar spartaliklarga yordamga borishlari kerak edi. Ammo sulh shartlari to‘la bajarilmagan. Afinaliklar Meseniya pilosida, spartaliklar esa, Frakiyadagi Amfiopolda qolganlar. Spartaning ittifoqchilari Korinf, Megara va Fiva Nikiy sulhini tan olmagan. Nikiy sulhi bilan Peloponnes urushining birinchi bosqichi tugagan.
Er. av. 415-404-yillar Peloponnes urushining ikkinchi bosqichi hisoblanadi. Urushning bu bosqichida afinaliklarning Sitsiliyada muvaffaqiyat qozonsalar, bu Spartani mag’lubiyatga olib kelishi va Afinani ulug’ Yunonistonning etakchisi qilib qo‘yishi mumkin edi.
Er. av. 415-yilda afinaliklar 260 ga yaqin harbiy va yuk kemasini, 32 ming kishidan iborat qo‘shinlarini Sitsiliyaga jo‘natishga tayyorlab qo‘yganlar. Afina floti Alkiad, Nikiy va Lamaxlar rahbarligida Sitsiliyaga jo‘nab ketgan.
Afina qo‘shinining qo‘mondonlaridan biri Alkiad xoinlik qilib, spartaliklar tomoniga qochib o‘tgan. U spartaliklarga afinaliklarning barcha sirlarini aytib, Attikaga muntazam qo‘shin yuborib, uni vayron qilish kerak degan taklif kiritgan. Alkiad qochganidan keyin Afina flotiga Nikiy, Demosfen va Lamaxlar boshchilik qilganlar. Nikiy urushning to‘xtashiga umid bog’lab, urush harakatlarini paysalga solgan. Bu bilan sitsiliyaliklarga mudofaaga tayyorgarlik ko‘rishlari uchun katta imkoniyat yaratib bergan. Ayni paytda Sitsiliyadagi yunonlar ham afinaliklarga dushmanlik munosabatida bo‘lganlar.
4.Er. av. 404 yili ochlikdan madori qurigan afinaliklar spartaliklarga taslim bo‘lganlar. Afinani Sparta qo‘shinlari egallaganlar, uni Pirey bilan bog’lagan devorlar qulatilgan. Afina arxesi tarqatilgan, u Spartaga qaram davlatga aylantirilgan. Oligarxlar Kritiy va Feramen boshchiligida o‘ttizlar tiraniyasini tuzib, hokimiyatnio‘z qo‘llariga olganlar. Kritiy va boshqalar o‘zlariga yoqmagan kishilarni jazolab, quvg’in ostiga olganlar, aholini talaganlar. Feramen unga norozilik bildirganida uni qatl etganlar.
Sobiq demokrat Frasibul Beotiyaga qochib bekingan. U afinalik qochoqlardan otryad tuzib, chegaradagi Filani egallagan. Frasibul Pireyga yaqinlashar ekan, uning tarafdorlari ko‘payib boradi. Bir necha janglardan so‘ng oligarxlar va spartaliklar mag’lubiyatga uchraganlar. Kritiy ham o‘ldirilgan.
Er. av. 403-yili Afinada demokratiya qayta tiklangan. Ammo Afina Peloponnes ittifoqiga a'zo bo‘lib qolgan. Shunday qilib, to‘xtab-to‘xtab 27 yil davom etgan Peloponnes urushi Spartaning g’alabasi bilan tugagan. Bu urush butun yunon olamiga, xususan Afinaning iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotiga va harbiy qudratiga juda katta salbiy ta'sir ko‘rsatgan. Bu hol Yunonistonning butunlay zaiflashishiga olib kelgan.
Peloponnes urushi er. av. V asrdayoq yuzaga kela boshlagan jarayonni tezlashtirib, xo‘jalik tarmoqlarida ishlatilayotgan qullar sonini ko‘payishiga olib keldi. Ularning mehnatidan foydalanish hunarmandlar, yuk tashuvchilar va batraklarning ahvoliga halokatli ta'sir ko‘rsatib, ularni qashshoqlashtirib, o‘zining doimiy ishidan mahrum qildi. Ishlab chiqarish ishiga qullarning ishi deb qarash ana shu davrdan kеng rasm bo‘ldi, buning natijasida esa halol mehnat qilib pul topishga bo‘lgan rag’bat susaydi.