Chirchiq davlat pedagogika universiteti gumanitar fanlar fakulteti

Soqiyo, keltur mayi gulgun, ki xush damdur bu kun,
Olami farxundayi navro’zi olamdur bu kun. (159-bet)
Ushbu g’azal hayotsevarlik tarzida bitilgan g’azaldir. Bu baytlarda navro’z
kuni tarifi va hayotning qanchalik qadrli ekani tariflangan. Bu g’azalda “May”
hayot ramzi sifatida qo’llanilgan. Navro’zdagi ko’tarinkilikni ko’rgan odam
hayotga bo’lgan muhabbati jo’shib ketadi.N. Mallayev Atoyi lirikasidagi ishqni
asosan dunyoviy ishq sifatida tariflagan. Atoyida ishq ustun turishi mumkin, lekin
ishq dunyoviy ishq emas, majoziy ishq talqini ustuvor bo’ladi. Olim so’zining
davomida ijodkor o’tmishdagi feodal zamonidagi ayollarni qiyin hayotini ko’rsatib
bergan deb tasnif qiladi va quyidagi baytni keltiradi
Bir lahza ol niqobing yuzungdin quyosh bikin
Jam ayla anjumanda gulu lolazoru iyd(51-bet)
Bu g’azalda “niqob” so’zi orqali ayollarning paranjisi nazarda tutilmagan.
Quyosh orqali atrofdagi hamma insonlarni nazrda tutmoqda. G’azalning umumiy
mazmunida ham bayram kunidagi hursandchiliklar tilga olingan.
Atoyi g’azallarida o’z hayotini yor vasli va uning ehsoniga bog’lagan holda
tasvirlaydi.
Jamolingdur bu hasta jon umidi,
Ki guldur bulbulu bo’ston umidi
Ushbu g’azalda “bulbul gulni qanday umid qilsa, hasta jon yor jamolini shu
qadar umid qiladi” deb, jonini hasta sifatida tariflaydi. Maqtada bu hasta jonning
darmoni sifatida yor visoli ekanligi, yorni bu dardning tabibi sifatida ko’rsatiladi.
Meni sargashta qildi go’y yanglig’
Hami zulfingdag’i chavdon umidi.
Yorning zulfi oshiqni to’p singari sarson qilmoqda. Tasavvufda “Go’y”,
ya’ni to’p dunyo, chavgon tayog’i esa dunyoni boshqarish vositasi sifatida talqin
qilinadi. Buni “Saddi Iskandariy” dostonidan ham ko’rishimiz mumkin. G’azal

---

30
tasavvufiy yo’nalishda bitilgan. Ish ollohga bo’lgan ishq sifatida talqin qilingan.
Baytda lirik qahramon bu dunyo bilan aylanib sarson bo’lib yuribdi.
Keyingi baytlarda yorni “sulton” va “begim” so’zlari bilan ataydi. O’zini esa
“gado” va “qul” sifatida shoh va bek unga karam qilishini so’raydi.
Inoyat qilki, bordur bu gadoning,
Boshingda xidmati suton umidi.
Bu qul yuz qatla g’amdin o’lgay erdi,
Begimdin bo’lmasa ehson umidi.
O’lim bu yerda ikki ma’noda qo’llash mumkin. Agar yordan inoyat bo’lmasa,
oshiq g’amdan o’ladi. Majoziy ma’noda esa yor ehson qilmasa ruhan o’lim topishi
tasvirlangan. Matladagi hastalik maqtada qayta esga olinib bu dardga visol darmon
bo’lishi aytiladi
Atoyi dardig’a ey jon tabibi,
Visolingdin erur darmon umidi.
Ushbu baytda yorni jon tabibi sifatida ta’riflaydi va shu jon tabibining visoli
unga darmon berishi aytiladi. Yuqorida aytilgananidek, g’azal ollohga
bag’ishlangan. Olloh irodasi bilan har qanday dard tuzaladi. G’azaldagi dard esa
ishq, Olloh ishqi dardidir. Davo majoziy davo sifatida ollohning vaslini ko’rishdir.
Atoyi ijodidagi hayot tiriklikni yor vasliga bog’lash quyidagi g’azal
matlasidan ham ko’rishimiz mumkin.
Kerakmas sensizin jonu tiriklik,
Afzalloh dardu hijronu tiriklik.
Baytda yorsiz oshiqqa tiriklik kerak emas, bundan u uchun hijron dardi afzal
Gazalning ikkinchi baytida yorning labi “obi hayvon”, tiriklik beruvchi
sifatida tariflanadi:
Labi laling bila sarvi ravonim,
Bag’ishlar obi hayvon tiriklik.
An’anaviy g’azal qahramonlari sifatida oshiq, mashuq va raqib tilga olinadi.
Ushbu baytda ham raqib obrazi keltiriladi. Raqibning suhbatini zindonga
tenglanadi:

---

31
Raqiblar suhbati jon zavqin eltur,
Xush ermas, ore, zindon tiriklik.
Garchi raqibning suhbati zindon bilan barobar bo’lsa ham, lirik qahramonni
jonini zavqlantiradi. Raqib bu baytda nafs sifatida talqin qilinadi. Lirik
qahramonning nafs bilan olishishi oddiy hayotdan ko’ra uni zavqlantishi tilga
olingan.
G’azalning maqtasida boqiy jumlasi qalamga olindi:
Atoyi o’ldi, sizga boqiy bo’lun,
Jahonda to abad jonu tiriklik.
Bu yerda Atoyi o’lgani, yorga boqiy bo’lgani tilga olinadi, ya’ni bu foniy
dunyoni tark etib, boqiy bunyoga o’tishi nazarda tutilgan. Baytning ikkinchi
misrasida esa Atoyining joni jahonda tirikligi aytilgan. G’azal sufyona ruhda
yozilganligi uchun bu qo’shmisrani Ollohga oshiq bo’lgan odamga tiriklik muhim
emasligi, ular boqiy hayotni orzu qilishi, shu oshiqlik tufayli so’fiylarning joni
hijron bilan tirikligi-yu, visol boqiy hayotdagin nasib qilishini ko’rish mumkin.
Atoyining ba’zi baytlarida dunyoning o’tkinchiligi badiiy tasvirlar bilan
ko’rsatib o’tilgan
Bo’lma bahori husnungga g’arra, ki bu xazon umr,
Bog’i hayotta ne gule qo’yg’usi, ne giyoh ham.
Ya’ni, bahorning husniga
mag’rurlanmasligi kerak, chunki bu husn
hazonning umri singari. Bog’da gul ham giyoh ham hazon faslida umri tugaydi.
Atoyi ijodida she’riy san’atlardan unumli foydalanib, tashbeh, talmeh, istiora,
irsoli masal va shu kabi san’atlardan unumli foydalangan.
G’uncha sevinib to’nig’a sig’mas,
O’xshatsam o’qung bashog’i birla.
Ushbu baytda husni talil san’atidan foydalangan. O’qing bashog’i – kiprikni
tariflaganda g’uncha to’niga sig’may, ochilib ketadi.
Jim zulfing, nun qoshing qasdi jon aylab edi,
Boqi bo’lsun, lutf etib kirdi alif qadding aro.

---

32
Ushbu baytda kitobat san’atidan foydalanilgan. Yor sochini arab alifbosidagi
“Jim” harfiga, qoshini “nun” harfiga o’xsharib soch va qosh birlashganda oshiqqa
qasd qiladi, ularning orasiga “Alif” qad kirib oshiqqa jon beradi. Bu uch harf
birlashib jon so’zini hosil qiladi
“Nunul-qalam” rumuzini qoshingdin onglag’on,
Ilmas ko’ziga nuktacha yuz “Qof” tog’i.
Ushbu g’azalda ham kitobat san’atining go’zal namunasini ko’rishimiz
mumkin: “Nunul-qalam” so’zining ma’nosi nun harfini qalamga olish, yozish
degan ma’nolarni anglatadi. Misrada “nun” harfini yozishni yorning qoshingdan
o’rgangani aytilgan Ikkinchi misrasida “Qof” so’zi vositasida kitobat va iyhom
san’atidan foydalanilgan. “Qof” ikki ma’noda: “Qof” harfi va Qof tog’i ma’nosida
kelgan. “Qof” harfidagi ikki nuqta ko’zga o’xshatilgan.