Chorvachilik va veterinariya meditsinasi” kafedrasi. “Baliqlar biologiyasi” fani bo’yicha Amaliy mashg‘ulotlari uchun uslubiy ko‘rsatma Bilim soxasi -800 000- «Qishloq, o‘rmon, baliq xo‘jaligi va vetenariya»

3-Mavzu: Baliqchilikning turli tizimlarida o’stiriladigan baliq obektlari.
Darsning maqsadi: To’liq tarmoqli va pitomnikli xo’jaliklardagi xovuzlarni nisbatini o’rganish.
Kerakli jixozlar: tarqatma material, amaliyot mashg’ulot kitobi, ozuqa namunalari, rasmlar va video materiallar.
Darsning mazmuni
Hovuzlarning kalta-kichikligi, chuqurlign, suvning oqimi ‘ ularda urchitilayotgan (boqilayotgan)baliqlarning biologik xususiyatlariga boqliq bo’ladi. Karpsimonlar oilasidagi baliqlar (sazan, karn, tolstolob, karas, oq amur, ilobosh) uchun ozuqa bazasiga boy va suv o’simliklari va suv jonivorlarini o’sishi uchun qulay sharoitga ega bo’lgan hovuzdar juda to’g’ri keladi.
Bu hovuzdarda euv oqimi sust bo’lishi va tubida loyqa (25-30 sm) o’tirgan bo’lishi kerak. Loyqa esa organik qoldiqlarga va mineral moddadarga boy bo’linsh talab etiladi.-CHunki loyqadagi ozuqa hisobnga suv o’tlari va suvda yaiyuvchi organizmlar o’sadi va’ rivojlanadi. O’z navbatida bu organizmlar baliqlarga emish bo’lib hisoblanadi. SHular hisobiga baliqlarning tabiiy mahsuldorlign oshadi. Hovuzlarda qamish, qiyoq, oddiy qamish kabi daqal o’snmdiklarni bo’lishi umumiy maydonini 10-15ga to’g’ry kelishi kerak.
Baliqlarning rivojlanishn o’stirish (vegitatsiya) davrida har xil bo’lganligi uchun va foydalanishga qarab badiq asrayditan hovuzlar har xnl yoshdagi baliqlar uchun bir xilda bo’lmaydi.
To’liq sistemadagi baliq xo’jaliklarida hovuzlar quyidagilardan nborat:
I - bosh hovuzlar
II - yozgi va qishgp i,- ch hovuzlarn
SH- sanitariya va profilaktika hovuzlari (karontin, izolyator). IV - yordamchi hovuzlar (sotishga, ko’paytirnsh, in’eksiya, dizenfeksiya va boshqalar).
I. Bosh hovuz g boshqa hovuzlarni suv bilan ta’minlaydi,
ya’ni suv to’plash vazifasini bajaradi, ayrim o’simlik - qoldiqlari, loyqa, u erda ushlanib qoladi, Ayrim hollarda bu erda yayratib o’stiriladigan. Hovuz sifatida ishlatiladi. 1. Baliqchilik xo’jaliklari tiplari. Hozirgi zamon hovuz baliqchilik xo’jaliklari iliq suvli va sovuq suvli hovuz tiplariga bo’linadi. SHuning uchun ular nshlab chiqarish jarayoyai baliqlarni o’stirish, urchitish va boqish texnologiyasi bilan farqlaiadi. Buning sababi shu hovuzlarda o’stiriladigan baliqshgag biolognk xususiyatlaridir. Bu erda suvning harorati. muhim omil hisoblanadi. Iliq suvli hovuz xo’jaliklari. Bunday xo’jaliklarda iliq suvni xush ko’radigan karp, oq amur, tolstolob(do’ngpeshona) baliqlari o’stiriladi va ko’paytiriladi. Mazkur hovuzlardagi suvning -harorati 20°S dan xoqorn bo’lishi kerak. Sovuq suvln hovuz baliqchiligida asosan forel’ (xbnbaliq) o’tiriladi va ko’paytiriladi. Hovuz baliqchilik xo’jaliklarn baliq etishtirish protsesssh-sh olib borishni tashkil ztish bo’yicha, To’liq sistemadagi va to’lnq bo’lmagan- sistemadagi xo’jaliklarga bo’linadi. To’lnq sistemadagi xo’jaliklarning ishlab chiqarish protsessi tuxumdan (ikradan), to iste’mol balig’i etishtirishga ixtisoslashgan bo’ladn, Bu sistyomaga naslchilik yshlari olnb boriladipsh baliqchilik xo’jaliklari kiradi. To’liq bo’lmagan sistemadagi xo’jaliklardan yosh baliqchalar (chavoq) etishtiriladi. Bu sistemadagi xo’yasaliklar o’stirish uchun yosh baliq chavoqlari etakzib beradi. Bu sistemadagi xo’jaliklar boshqa xo’jaliklarni ko’l suv havzalari va suv omborlaritsi baliq bilan ta’min etadilar. II. O’zgi ishlab chiqarish hovuzlari; Urchitish hovuzlari. Ularda baliq urchitiladi. Ularning maydoni to’liq sistemadagi xo’jaliklarda va baliq shggomniklarida (chavaq etishtiradigan) 1-2 ming kv metrni, kichik xo’jaliklarda 0,2-0,5 ming kv. metrni tashkil ztadi. Bu hovuzlar asosiy transporti yo’llaridan uzoqroq, tuproqigoshg ishqoriy xususiyati kam bo’lgai va himoyadan to’silgan erlarga joylaogtnriladi. Ulariing chuqurligi 20 sm dan (suv quyiladigan qismnda, 50 sm gacha bo’ladi (to’qon qismida). Hovuzning sayoz qismida mayin o’tlar, (chnm) suv to’rn k-abi o’simliklari ta’mnn.tash kerak bo’ladi. Suv ta’mnnoti alohnda, ya’ni boshqa hovuzlar bnlan tutashmagan bo’lishi kerak bo’ladi. Hovuz 2 soatda suv bnlan to’ldirnlishn va shuncha soatda suvdan tozalashga moslashgan bo’lishi kerak. Baliq lichnnkalarini o’stiradigan hovuzlar. Bu hovuzlar urchitish hovuzlaridan o’tkazilgan 8-10 ko’plnk lichinkalarni 15-18 kun, gohida 30 kungacha o’stirishga mo’ljallangan bo’lib, maydoni 0,25-1,5 gektargacha chuqurligi 50 sm gacha bo’ladn. Bunday hovuzlar tashkil etilgan bo’lsa, o’stirish hovuzlari yaxshi tayyorlanadi va ularda ko’p miqdorda chavaqlar uchun ozuqa bazasini yaratiladn3. O’stirish hovuzlari. Bularning vazifasi yosh baliq chavaqlarini ma’lum bir o’lchamgacha o’stirnshdan iborat. Lnchinkadan baliqgacha aylangan chavaqlar ‘28-30 grammgacha u-stirn.aadi. Bu hovuzlarnnng maydoni 20 gektardan rshmasligi kerak. Maydoni 10 ga dan ko’p 20 ga dan kamroq bo’lishi yaxshi natijalar" beradn. Maydonning kichiklixi ul-arni kontrol qilish imkoniyatinn beradi. Ularning chuqurligi o’rtacha 70-80 sm suv quyilishida 20 sm. to’qon (damba) tomonida 150 sm bo’lishi kerak. 4. YAyratib o’stirish hovuzlari. Bunday hovuzlarning maydoni ishlab chiqarishda eng katta hovuzlar bo’lib 50-70 ga tashknl etadi, Bizning respublikamizda bu hovuzlarning chuqurligi 1,5 m dan 2,5 metrga etadi. Suv havzasining chuqurligi bir hovuzning o’zida krap balig’i bilan’birga tolstolob va oq amur baliqlarini bo.qi-sh imkoniyatini beradi. Bu baliqlar’ ovqatlanganida bir-biriga halal bermaydi karp balig’i-bentos bilan, tolstolob-plankton bilan, o.q amur - suv o’ti bilan. 5. Qishgi ishlab chiqarish hovuzlari. Qishlov uchun mo’ljallangan bo’lib, bir yoshta etilgan (6-7 oylik chavaqyaarni) va qatta yoshndagn baliqlarni asrash uchun ishlataladi. Xo’jaliklarni katta kichikligiga qaran ularning maydoni 0,2 dan 1,5 gektargacha, chuqurligi 1,5 metrga etadi. Hovuzlarning tubi mustahkam bo’lishi, o’simliklardan tozalangan va doimny suv oqimi bilan ta’minlangan bo’lishi kerak bo’ladi. 6. Urg’ochi va erkak baliqlar saqlanadigan qyshgn va yo.zgi hovuzlar. Ularning vazifasn urchitish uchun katta yoshidagi va remont baliqlarini (2 yoshlik) saqlashdan iborat, Katta eshdagi urchitishga ishlatiladigan baliqlar, remont balyqlaridan alohida saqlanadilar. Bu o’z navbatida har xil kasalliklarni oldinn olishga imkon beradn. CHunki katga yoshdagi balnqlar kasallik tarqatuvchi vosita hisoblanadi, o’zlari kasallanmaydilar. .. Hovuzlarning satxi undagi baliq soiiga boqliq bo’ladi. Katta yoshdagilar 1 ga. maydonda 110 dona bo’ladi, remont baliqlari 1 ga maydonda 300 dona saqlanadi. Karantin hovuzlari, Bu hovuzlar boshqa xo’jalikdan ksltirilgan baliqlarni asrash uchun ishlatidadi. Ularni maydoni 0,2 dan 0,3 gektargacha bo’ladi. Suv bnlan ta’minlanishi va hovuzlardan suvni chiqarilishi o’z holiga, ya’nn boshqa hovuzlarni suviga aloqador bo’lmaydi. Bu hovuzlar xo’jalikni eng quyi qismida, ya’ni suv oqimi bo’ylab tugallanish qismida joylantiriladi. Ishlab chiqarish hovuzlardan 20-30 m. narida joylantirishi kerak. O’rdamchn hovuzlar. Bu hovu... ar juda kichik 100-200 kv. metr bo’lib, chuqurlign 1 metr bo’ladi va kuz vaqtnda ovlangan baliqlar iste’mol tarmoqlariga chiqarilishidan oldin shu erda saqlanadi. Bahorda esa bnr yoshlik baliqlarni sartirovka qilishida yoki katta. yoshdagi erkak va urg’ochi baliqlar urchntishdan oldnn shu hovuzlarda saqlanadi. Hovuzlar maydovining visbati. Hovuzlarning maydoni-.aynan shu hovuzning ish bajarishiga, hovuzning mahsuldorligicha, baliqlarni o’stirish va asrash vaqtiga va xo’Jalikni qaysi sistemada yuritilishiga boqliq. YAyratib o’stiradigan hovuzlar to’liq sistemadagi 2 yillik oborotdagi xo’jaliklarda 93-94 %, kichik yoshdagi baliqlarni o’stirish hovuzlari 6%, qishlov hovuzlari 0,2 % va urchitish hovuzlari 0,1 % tashkil etadi. To’diq bo’lmagan sistemadagi baliq xo’jaliklarida va baliq pitomniklarida yayratib o’stiradigan hovuzlar 94-95 % ni, kichik ‘yoshdagi baliqlarni o’stirish hovuzlari 3-4 %, urchitish hovuzlari zsa 2% ni tashkil etadi. 1\olgan ko’patyirish uchun katta yoshdagi baliqlarni asraladigan hovuzlar, remont 2-yoshli baliqlar, hovuzlari, karantin hovuzlary va yordamchi hovuzlar jami maydonni 1-3 % ni tashkil ztadi. Hovuzlarning tabiiy ozuqa bazasi. Oqsil, yoq, mineral tuzlar, vitaminlar kabi o’snpg uchun zarur moddalarni baliqlar tabnyay ozuqalardan va qo’shimcha holda beriladigan sochm"a yoki donador omuxta em tarknbidan oladi. Tabiiy ozuqalarga quyidagilar kiradi: 1. Plankton suv qarida yashovchi kam harakatchan mayda suv o’tlari va suv lsonivorlaridir. Ular 2 xil -bo’ladi: a) Fitoolaikton- (tuban suv o’tlarn: yashil, ko’k-yashil suv o’tlari) bular bilan oq amur, tolstolob baliqlarn oziqlanadilar; b) Zooplaikton ular sodda organizmlar bo’lib, ularga infuzoriyalar, kolovratkalar, kurak oyoqli qisqichbaqalar, shoxmo’ylovli qisqichbaqalar bo’lib, qariyb hamma kaprsimonbaliqlar yoshlignda zooplanktonlar bilan oziqlanadilar. CHinor tolstolob balig’i zsa bir umir zooilaknton bilan oziqlanadi. 2. Bentos suv tubidagi substratda yashaydigan xarakatdagiva o’troq hayot kechiruvchi organizmlar bo’lib ularga har xil hashoratlarning lichinkalari shilliq qurtlar, molyuskalar, suv chuvalchanglarn, suv qo’nqizlari, yonboshlab suzuvchi qisqichbaqalar, rucheynik kiradi. Bentos bilan hamma katta yoshdagi karpsimon balnqlar oziqlanadilar. YUqornda aytib o’tildiki baliqlar yoshiga qarab oziqlanish xarakteri ham o’zgaradi. Karp bilan sazan baliqlari 1-chi yoshida. choonlankton bilan oziqlansa. keyinchayaik ular bentos bilan zziqlaiadilar. Hovuzlariiit tabshiy va umumjy balits mahsuldorligi.Hovuzlarni tabiiy badiq mahsuldorligi badiqlarni havzadatabiat orqali suvga tushgan oziqlar bilai oziqlatshshi bilan o’lchanadi. Hovuzlarni umumiy. balnq mahsuldorlngi – baliqlarni hovuzda tabi.iy mavjud organizmlar bilan (omuxta em) bilan oziqlanishi tufayli borgan mahsuldorligi tushuniladi. Maheuldorlik 1 g’ektar maydon hisobiga kilogramm yoki -sentnerlarda o’lchanadi. Hovuzlarshsht tabiiy baliq mahsuldorligi hovzadagi tabiiy ■ ozuqa bazasini ko’p yoki kamligyana boqliq. Ulardan tashqari mahsuldorlik suv tubidagi tuproqiga, suvning sifatnga, meteriolognk muhitga, baliq turiga va uning hovuzda qo’yidgan ‘ mnqdoriga boqlnq bo’ladi.
Suvda miiyeral moddalar etarli bo’lsa, suv qirqoqi va qaridagi olny o’simliklarni va tuban o’simliklarni o’eixn-rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi. Ular suvdagi anorganik^: moddalarni organik moddalarga aylantiradi ya’ni o’zlari organik modda sifatida baliqlarga em bo’ladn. Hovuzlarning tabiiy mahsuldorligi nqlim sharoitiga boqlnq. SHimoliy rayonlarda gektariga 125-175 kg. ni, bizning ■resoublikamizda esa suv havzalarining har bir gektaridan 300-350 kg badiq hech qavday qo’shimcha ozuqa bermasdan etishtirnladi. Umumiy baliq mahsuldorlik bizda 25-30 s ga tashkil etadi, ya’ni qo’shimcha amuxta em berilganida. Hovuzlarpi joshlaiish tartibi va ularii suv bilai ta’miilanitm. Hovuzlar zich va suv bnlav ta’minlanishiga qulay joylashtirilgan bo’lishn kerak. Qishlov hovuzlari suv inshootlariga yaqnn joylashtirilgan bo’lishi lozim. Urchitiladigan, yosh baliqlarni va o’stiriladigan hovuzlar qishlov hovuzlarndan keyin joylashtiriladi. YAyratib o’stiriladigan qovuzlar yuqorida qayt etnlgan hovuzlardan uzoqda^: joylagatirnladi. Karantin hovuzlari xo’jaliknn zng quyi qismnda bo’ladn.
Hovuzlarni suv bilan ta’minlanishi asosiy suv inshootnta aloqador va tutashmagan bo’ladi.
Suv bilan ta’minlanishda asosiy inshooti bilan tutashmagai sistemasida bo’lishi yaxshi natija beradi. Bu hol har xil ishlab chiqarish tadbirlarini qo’llash ulun qulaylik tuqdiradi. O’ar bir hovuz o’z holiga suv inshooti bilan ta’mnnloanadi, ya’ni suv . quyilishn va suv chiqarilishi alohida bo’lada SHuning hisobiga har xil kasalliklarni tarqalishini oldini olinadi.