Choson LI sulolasi davri adabiyoti mundarija

II BOB. ESSE VA KUNDALIKLAR
2.1.PAK CHIVON (ESSE)
Pak chi von (taxallusi Yonam) (1737.5.3 - Seul - 1805.10.12) - koreys yozuvchisi, krmusiy olim. Sirhaq (aniq fanlar) oqimining yirik namoyandasi. Tabiiy fanlar, iqtisodiyot, falsafa, tarix, harbiy sanʼatga oid asarlar muallifi. Tabiiy materialist sifatida geliotsentrik nazariyani qoʻllab-quvvatlagan. Yerdan foydalanishdagi tartibni qayta qurish loyihalarini taklif etgan ("Dehqonchilik haqida risola", 1799); xalqni maʼrifatli qilishga daʼvat etgan, lekin konfutsiychilik tarafdori sifatida mazkur gʻoyalarni amalga oshirish maʼrifatli podshohning vazifasi deb hisoblaydi. P. Ch. V.ning adabiy me’rosi koreys adabiyotidagi realistik yoʻnalishning rivojlanishida muqim rol oʻynagan. Ilk hajviy novellalari ("Pangyonyuk ibodatxonasining norasmiy tarixi" toʻplami)da davrning ijtimoiy muammolari aks etgan. Koʻp jildli "Jexey kundaligi" (1—26 kitoblar, taxm, 1783) olimning 1780-yilda Xitoyga qilgan sayohati taassurotlari asosida yozilgan. Unda "Yoʻlbarsning qaqshatqich zarbasi" hajviy allegoriyasi va "Xo Sen haqida qissa" utopik asari oʻrin olgan. Tabiat manzaralari tasvirlangan va falsafiy lirikasi vatanga muxabbat ruhi bilan yoʻgʻrilgan. Adabiy-tanqidiy maqolalarida adabiyotning ijtimoiytarbiyaviy ahamiyati taʼkidlangan.[5]
Esse (fransuzcha: essai — urinish, sinash, ocherk) — erkin kompozitsiyali, uncha katta boʻlmagan nasriy asar. Esse orqali narsa vayoki shaxsga oid subyektiv fikr bildiriladi. Esselar falsafiy, tarixiy-biografik, publitsistik, adabiy-tanqidiy, ilmiy-ommabop yoki sof belletristik xarakterda boʻladi. Esse uslubi obrazliligi, aforistikligi, jonli tilga yaqinligi bilan ajralib turadi. Mazmuni muayyan sabab yoki masalaga oid tugal tafsilotni yoki aniqlikni talab qilmaydigan individual taassurot va mulohazalardan iborat boʻladi. Mustaqil janr sifatida A. Montel ijodida tarkib topdi. O‘zbek adabiyotida XX-asrning 90—110-yillaridan Esse yaratila boshlandi.[6]
Pak Chi Von (tahalusi Yanam) (1737.05.03 – Seul – 1805.10.12) – Koreys yozuvchisi, qomusiy olim. Sirxak (aniq fanlar) oqimining yirik nomoyondalari. Tarix fanlar, iqtisodiyot, falsafa, tarix harbiy san’atga oid asarlar muallifi. Tabiiy materialist sifatida geliosentrik nazariyani qo’llab - quvvatlagan. Yerdan foydalanishdagi tartibni qayta ko’rish loyhalarini taklif etgan (“Dehqonchilik haqida risola”, 1799); xalqni ma’rifatli qilishda davit etgan, lekin konfusiychlik tarafdori sifatida maskur g’oyalarini amalga oshrish ma’rifatli podishohning vazifasi deb hisoblaydi. Pak Chi Vonning adabiy merosi koreys adabiyotining realistik yo’nalishining rivojlanishida muhum ro’l o’ynagan. Ilk hajviy novellarini (“Pangyonyuk ibodatxonasining rasmiy tarixi” to’plami)da davrning ijtimoiy muamolari aks etgan. Ko’p jidli “Jexey kundaligi” (1-26- kitoblar, taxm, 1783) olimning 1780 yilda Xitoyga qilgan sayohati taasurotlari asosida yozilgan. Unda “Yo’lbarisning qashqatgich zarbasi” hajviy allegoriyasi va “Xo Sen haqida qissa” utopik asari o’rin olgan. Tabiat manzaralari tasvirlangan va falsaviy lirikasi vatanga muhabbat ruhi bilan yo’g’rilgan. Adabiy - tanqidiy maqolalarida adabiyotning ijtimoiy-tarbiyaviy ahamiyati takitlangan.
Xong Daeyong bilan birga u yer tekis emas, balki yumaloq ekanligini ta'kidladi. U Yer tekis sirt emas, balki katta doira bo'lishi mumkinligini ko'rdi. Shuningdek, er bir chang va tuproqdan iborat, deb da'vo qilingan. U osmon jismlaridan tortib hamma narsaga qadar dunyo ob'ektiv real ekanligini, olamdagi hamma narsa chang zarrasi va harakat va o'zgarish jarayonida yaratilganligini ta'kidladi. Parkning Yer dumaloq doira ekanligi haqidagi da'vosi absurd deb qabul qilindi.
Park Jivonning tashqi ko'rinishi uning o'g'li Park Jong-Che tomonidan yozilgan "Gwajeong-rok" (lángjàn) kitobida tasvirlangan. U baland bo'yli va juda katta edi, uzun yuzi, ko'zga ko'rinadigan yonoqlari va qo'sh qovog'i bor edi. Rekord Park Jivonning qolgan portretlari bilan deyarli bir xil. Park, shuningdek, uning ovozi shunchalik baland ediki, u gapirgan taqdirda ham panjara tashqarisida eshitilishi mumkinligini aytdi. Park Jivonni o'rta yoshli odam sifatida tasvirlaydigan bitta portret mavjud bo'lsa-da, Yeonam uni portretni yo'q qilishga majbur qildi va bu uning asl qiyofasining 70 foizidan kamligini aytdi va u hech qachon o'g'lining uni qayta chizish haqidagi iltimosini qabul qilmadi.
Park Jivon ham boshqalar bilan oson muzokara qila olmadi. Kim Ki Soon shunday dedi: "U silliq ushlab turish uchun kuchga ega emas edi, chunki u juda nazokatli edi va u har doim silliq tomoniga ega bo'lish uchun juda kuchli edi". Park Jivon ham shunday deb tan oldi: “Hammasi mening shaxsiyatim tufayli, butun umrim davomida bunday tartibsizliklarni boshdan kechirganman”. Darhaqiqat, Park hukumat idorasiga ovozli xat bilan kirib, ichki ishlar va ichki ishlar vaziri bo'lib ishlagan, ammo hukumatdagi asosiy lavozimlarga kiritilmagan.
Jehol kundaligi (Yeolha Ilgi) — Joseon sulolasi silhak olimi Bak Jivonning klassik xitoy tilida yozilgan asari. Bak, o'zining Yeon'am (yánjān) taxallusi bilan ham mashhur bo'lib, 1780 yilda Xitoy Qing imperiyasining shimoliy hududi bo'lgan hududga, jumladan Shenyang, Pekin va Rehe provinsiyasiga (ilgari Jehol nomi bilan atalgan) keng qamrovli sayohat qildi. , amakivachchasi bilan birga. Bakning amakivachchasi Choseon qiroli Jeongjo tomonidan Qianlong imperatorining 70 yilligini nishonlash marosimida qatnashish uchun Qing imperator saroyiga yuborilgan edi.
Sarlavhadan ko'rinib turibdiki, Yeolha Ilgi (sayohat natijasi) sayohatnoma shaklini oladi. Biroq, kundalikning qamrovi keng bo‘lib, tarix, urf-odatlar, tabiiy muhit, siyosat, iqtisod, she’riyat kabi bir-biridan farq qiladigan mavzularni qamrab oladi. Asarning qamrovi ham, yozilish sifati ham uni xitoy va koreys tarixchilari uchun durdona asar va muhim manba sifatidagi o‘rin egallagan.Qisman inglizcha tarjimasi 2010-yilda “Jehol kundaligi” nomi ostida nashr etilgan.[7]
Mashhur Pak Chi Von o'z she'rlarida davlatning muhim manfaatlarini yaxshi tushunmaydigan, zamondan orqada qolgan aqidaparast konfutsiychilarni tanqid tig'i ostiga oladi (masalan, "Chxvasolik zohidga" she'ri). Shu bilan bir vaqtda Pak Chi Vonning zamondoshlari shoirning kichkina, lekin fojeaga to'la "Yenam o'lgan akasini eslaydi" she'riga yetmish misradan iborat bo'lgan "Chxonsok shiyponida quyosh tug'ilishini kuzatyapman" dostoniga baho berganlar.
XVIII asr koreys adabiyotida doston alohida o'rin egallaydi. Unfa ikki manzara taqqoslangan. Birinchi manzara- Kimgansan tog'larida dengiz qirg'og'ida joylashgan mashhur Chxonsok shiyponida turgan odamning qarshisida namoyon bo'lovchi aniq peyzaj manzarasi. U serto'lqin va sovuq dengiz uzra quyosh chiqishining rang, ovoz va harakatga boy manzarasi sifatida tasvirlanadi. Ikkinchi manzara mifologik obrazlarga o'ralgan koinot kuchlari ta'sirining ulan manzarasi. Quyoshning tug'ilishi dostonida quyoshning paydo bo'lishiga monelik qilayotgan qudratli kosmik kuchlarning quyosh tug'ilishiga ko'maklashuvchi kuchlar bilan to'qnashuvi mahsuli sifatida tasvirlanadi. Mazkur kuchlarning mangu jangi natijasida quyosh paydo bo'ladi.