Choson LI sulolasi davri adabiyoti mundarija

I BOB. O’RTA ASRLAR ADABIYOTI NASRI VA NAZMI
O’RTA ASRLAR NASRINING RIVOJLANISHI BOSQICHLARI (PXESOL, NASRIY ASARLAR, NOVELLA)
XIV asr oxirida saroy to’ntarishi natijasida mamlakatda Li sulolasi hukmronligi o’rnatildi. Bu sulola 1392 yildan 1910 yilgacha hukmronlik qildi. Sulola asoschisi Li Songe o’z davlatini Qadimgi Choson xotirasiga “Choson” deb nomladi. Seul mamlakat poytaxtiga aylandi. Yangi podsho va uning vorislari Koreyada markazlashgan davlatni tiklash choralarini ko’rdilar.
XIX asrning ikkinchi yarmiga qadar Koreya tipik feudal mamlakat bo’lib qoldi. Uning iqtisodiyotida feudal ishlab chiqarish munosabatlari hukm surdi, dvoryanlik (yanbanlar) va dehqonlar feudal jamiat o’zagini tashkil qildilar. Qullar moddiy ne’matlarini ishlab chiqarishda ishtirok etmasdilar. Xususiy qullar va davlat qullari farq qilar edi. Ulardan asosan uy ishlarida foydalanilgan. Moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi asosiy va birdan bir tabaqa dehqonlar edi. Ular ishlov beradigan yer qisman feudal pomeshchiklarga va qisman davlatga qarashli edi. Shu yerlar hisobiga feudal pomeshchiklarga va qisman davlatga qarashli edi. Shu yerlar hisobiga feudal davlat devoni ta’minlangan. Davlat mazkur devonni ta’minlashga maxsus mablag’lar ajratmas edi. U o’z ixtiyoridagi yer fondini markaziy va mahalliy muassasalar va ularning xodimlarini ta’minlashga yo’naltirilgandi. Vaqt o’tishi bilan dastavval umrbod xizmat muddati mobaynida foydalanishga berilgan bunday yerlar ularning egalari tomonidan o’zlashtirilgan va me’ros tariqasida foydalanish uchun o’tgan. Mazkur tizim natural xo’jalik daxlsiz saqlanishiga ko’maklashgan va Koreyada kapitalistik munosabatlar rivojlanishiga uzoq vaqtgacha yo’l qo’ymagan. Dehqonlar o’zlari ishlab bergan yerlarda ikki tomonlama ekspluatatsiya qilingan: ular yer egalarini boqishlari va ayni vaqtda davlatga soliq to’lashlari kerak bo’lgan. [2]
1392-yilda Li Songe (1335—1408) tomonidan Choson sulolasiga asos solinishi koreys millatining rivojlanish jarayonida yangi bosqich yasadi. Choson qirol sulolasining rivojlanishi yer egaligi islohoti, oily tabaqalar, buddaviylarning ibodatxonalaridan yerning musodara qilinishi va uning yangi hokimiyat o'rtasida taqsimlanishi sharoitida sodir bo‘ldi.
Choson sulolasining hukmronligi davrida podsho Txechjon (1401 14l8)ning hukmronligi bilan bog'liq olamshumul voqealar yuz berdi. Lining hukmronligi davrida poytaxt Kesondan Xanyan (hozirgi Seul)ga ko'chirildi, shuningdek Xonxe (hozirgi pasportlarga o'xshash «nomli taxtachalar») tizimi joriy etildi. Choson davrida Sechjon (1418 1450) qudratli arbob sifatida e’tirof etilgan. Lining faoliyati mamlakatda sodir bo'lgan madaniy Uyg‘onish, saroy Akademiyasi Chipxenchjon («Donishmandlar majlisi»)ning ta’sis etilishi, koreys alifbosi «Xunmin Chonimining kashf etilishi va yaratilishi (1443), buning natijasi o‘laroq kitobat ishi, fan, madaniyat, adabiyot va maorifning ravnaq topishi bilan belgilanadi. Sechjon hukmronligi davrida jamiyat huquqiy hayotini belgilovchi qonun hujjatlari to'plami «Davlatni boshqarish buyuk kodeksi» («Kenguk Techjon») qabul qilingan, davlatning muxtasar tarixi «Tonsa kanmon» yaratilgan. Xangilda Choson sulolasi asoschilariga bag‘ishlangan «Ajdodlarga madhiyalar kitobi» («Enbi ochxonga»), «Buddaning taijimayi holi» («Sokpo Sanchjol») tuzilgan, shuningdek podsholarning hukumronlik davrlari solnomalari «Haqqoniy yozuvlar» («Sillok») nashr etilgan. [3]
Shu bilan bir vaqtda, Choson davrida qudratli qo‘shnilaming tajovuzlari davom etgan. 1592-yilda Choson yaponlar istilosini boshdan kechirgan. Imchjin urushi degan nom bilan tarixga kirgan bu urush xalq boshiga katta musibatlar keltirgan, uni xonavayron qilgan, ayni vaqtda koreys xalqining bukilmas irodasini amalda namoyish etgan. Yaponlarni mamlakatdan siqib chiqarishda «Iybek» partizanlar otryadlari («Adolat otryadlari»), buddaviy rohiblarning «Sviben lashkari («Rohiblar lashkari») ulkan rol o'ynagan. Imchjin urushi solnomasiga afsonaviy admiral, alohida «Kobukson» toshbaqa-kemasining yaratuvchisi Li Sunsin (1548— 1598) ismi haqli ravishda kiritilgan. Dushman o‘qi tekkaniga qaramay, admiral jangchilarning jangovar ruhini qo‘llab- quvvatlagan, ularni o‘limga tik boqib, dushmanni tor-mor keltirishga chaqirgan: «Mening tepamda aza tutmang, o’limim haqida e’lon qilmang. Nog‘oralar va kanaylani chaling, bayroqlarni baland ko'taring va hujumga kiring jang hali tugagani yo‘q. Dushmanni bitta qoldirmay qirib tashlang!» Admiral Li Sunsin xalq matonati, uning bukilmas irodasi timsoliga aylandi. U o'zidan noyob xazina xalqning qahramonona hayoti izlaridan yozilgan «Safar kundaligi» («Nanchjun ilgi») solnomasini qoldirdi. Yaponlar tor-mor keltirilganidan so‘ng xalqning bunyodkorona hayoti 1636-yiIda manchjurlar istilosi bilan barham topdi.
Choson davrida mafkurada ham jiddiy o'zgarishlar yuz beradi, buddizmning o‘rni va ahamiyati pasayadi, konfutsiychilikning mavqeyi kuchayadi. Neokonfutsiychilik davlat mafkurasi maqomini oladi. «Sirxak» («Real fan uchun») ilmiy yo'nalishining yaratilishi jamiyat hayotida muhim voqeaga aylanadi. Mazkur yo‘nalish namoyandalari jamiyat hayotining barcha jabhalarini isloh qilishga, hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirishga chaqiradilar, yer va soliq tizimini isloh qilish zarurligini ta’kidlaydilar. «Sirxak» harakati mamlakat bo'ylab keng yoyilishiga uni podsholar Yenchjo (1725—1776) va Chonchje (1776—1800) qo‘llab-quvvatlagani ham imkoniyat yaratadi. Van Chonchjo maxsus organ -«Kyuchjongap»ni ta’sis etadi va u ilmiy tadqiqotlarni olib borish qoidalarini ishlab chiqadi. «Sirxak.» harakati bilan bir qatorda «Sharq ta’limoti» (« Tonxak») harakati ham xalq orasida dovruq qozonadi. Uning a’zolari mamlakat hayotiga chet el davlatlarining aralashuvini butunlay rad etadilar. Bu davrda mamlakatga katolitsizm g'oyalari kirib keladi. Choson davrida ijtimoiy munosabatlar keskinlashadi, yanbanlar, oliy tabaqa vakillarining xalqqa nisbatan jabr-zulmi kuchayadi. Qishloq xo'jaligi tanazzulga yuz tutadi, xalq noroziligi kuchayib boradi, amaldorlar o‘rtasida nifoqlar faollashadi — bularning barchasi davlatchilik asoslariga putur yetkazadi, Choson davlatining kuch- qudratiga raxna soladi. Natijada davlat XIX asr bo‘sag‘asida parchalanish yoqasiga kelib qoladi.
Choson davrining ijtimoiy-tarixiy hayoti adabiyot rivoji uchun qulay zamin yaratadi. Yozuvning yaratilishi natijasida adabiyot milliy ahamiyatga molik muhim vazifalarni hal qiladi. Besh yuz yildan ortiq davom etgan Choson davri buyuk voqealarga boy bo‘lib, adabiyotning rivoj topishi va yangi janrlarning paydo ho‘lishi bilan tavsiflanadi. Bularning barchasi mazkur davr adabiyotini davriylashtirish zaruriyatini belgilaydi Taniqli koreyashunos olim A.F.Trotsevich Choson davri adabiyotini quyidagi davrlaiga ajratib o'rganishni taklif qiladi:
Birinchi davr –XV-XVI asrlar, Yaponiya bilan Imchjin urushiga qadar bo'lgan davr. Ushbu davrda «Sijo» va «Kasa» janrlari rivojlanadi. «Sijo» - «Yil fasllari qo'shiqlari», «Zamonaviy laparlar». «Kasa» - «Xirgoyi qo‘shiqlar ohangga solingan nasrni eslatadi1.
Ikkinchi davr – XVII-XVIII asrlar. Mazkur davr milliy nasr janrlari, yirik hikoya shakllari - romanlar (chanpxyon soso[), koreys tilidagi kundaliklar, chan-sijo (uzun sijo), kixen kasa (sayohatlar haqida xirgoyi qo'shiqlar) va kyuban kasa (ayollarning xirgoyi qo'shiqlari) rivojlanadi2.
Uchinchi davr - XIX asr. U koreys tilida o‘rta va kichik shakldagi nasriy asarlar (qissalar, hikoyalar), xitoy tilidagi drama, xalq dramasi - pxansori uchun mualliflik matnlarining paydo bo'lishi bilan bog'liq.
Adabiyot rivojlanishi jarayonining uchala davri mobaynida pxesol janri o‘z mavqeyini saqlab qoladi. U ko‘p sonli kichik janrlar - novella, latifa, hikoyat, ocherkni qamrab oladi. Mazkur janrning eng yaxshi namunalari sifatida quyidagilar e’tirof etiladi: Kim Ximenning «Qishloq kulgili hikoyalari», Son Xyonning «Yenchjo shingil hikoyalari» (XV asr), Chxon Yening «Dengizdan sharqdagi mamlakatdan turli hikoyalari», Lyu Mon’inning «Ou oddiy hikoyalari», О Sukkvonning «Pxegvan ruhidagi kulgili hikoyalari», Li Chje Sinning «Ahamiyatsiz voqealar haqida yozuvlari», Sin Ximning «Bekorchilikdan yozilgan hikoyalari» (XVI-XVII asrlar).
XVII asrda yirik hikoya janri — sosol rivojlanadi. Olimlar fikriga ko‘ra, koreys nasri -sosolning rivojlanishiga noma’lum muallif tomonidan yaratilgan «Imchjin urushi solnomasi» zamin yaratgan. Sosol janrining eng sara namunalari jumlasiga Xo Gyunning «Xon Gildon haqida qissa» asari, noma’lum muallif- larning «Chon Chji haqida qissa», «Рак xonim haqida afsona», «Chxunxyan haqida qissa» asarlari kiradi.
Kim Sisip, Lim Chje, Kvon Pxil, Kim Manchjun singari adiblar ijodi alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur mualliflaming asarlarida ijtimoiy ahamiyatga molik masalalar ko‘tariladi, ijtimoiy tengsizlik illati, amaldorlaming kirdikorlari, oiladagi zo‘ravonlik ayovsiz fosh qilinadi; sof tuyg‘ular, Vatanga muhabbat, fuqarolik burchiga sadoqat, ayollarning bokiraligi madh etiladi.
Choson davri adabiyoti xalq og'zaki ijodi an’analariga tayanish bilan ham tavsiflanadi. Xalq og‘zaki ijodi motivlaridan foydalanish adiblarga asarlarning nasihatomuz mazmunini ifodalashga ko‘- maklashish bilan bir qatorda, ijtimoiy-tarixiy hayot illatlarini haqqoniy tasvirlash orqali donishmandlik, yaxshi xulqlilik va grajdanlik fazilatlaridan saboq berishga ham imkoniyat yaratadi.
Adabiyot turlarining nazariy jihatdan aniq bo'linishi o'rniga - epik, lirik, drama - noaniq, ammo tanish bo'lib qoldi: tilda nasr, she'riyat, drama (garchi nasrdagi lirik miniatyuralar, tarang she'rlar va umuman kulgili dramalar) oyat hali yaratilmoqda).
Nasrning zafarli g'alabasi tabiiydir. She'riy nutq ochiqchasiga shartli. Allaqachon L.N. Tolstoy buni butunlay sun'iy deb hisoblagan, garchi u Tyutchev va Fetning qo'shiqlarini qoyil qoldirgan. Tafakkur va hissiyot shiddatli bo'lgan lirik asarning kichik maydonida she'rlar uzun matnlarga qaraganda tabiiyroq ko'rinadi. Oyatda nasr bilan solishtirganda juda ko'p qo'shimcha ifoda vositalari bor, lekin bu "rekvizitlar" kelib chiqishi arxaik. G'arb va Sharqning ko'plab mamlakatlarida zamonaviy she'riyat deyarli faqat libre (erkin oyat) dan foydalanadi, bunda hajmi va qofiyasi yo'q.
Nasrning tizimli afzalliklari bor. O'quvchiga "musiqiy" ta'sir ko'rsatishga qodir bo'lgan she'rdan ko'ra, u semantik nuanslarni, nutq ranglarini tanlashda, turli odamlarning "ovozlarini" uzatishda erkinroq. M.M.dan keyin "Divergensiya". Baxtin, nasr ko'proq darajada she'riyatga xosdir (qarang: Badiiy nutq). Nasr shakli zamonaviy adabiyotning mazmuni va shaklining boshqa xususiyatlariga o'xshaydi. "Nasrda xilma -xillikdan kelib chiqqan holda birlik bor. She'riyatda, aksincha, aniq e'lon qilingan va to'g'ridan -to'g'ri ifoda etilgan birlikdan rivojlanadigan xilma -xillik mavjud ».[4] Ammo zamonaviy odam uchun san'atning "boshi bilan" so'zlari aniqlik bilan bir xil.
Novella (ital. novella) — nasrning kichik janri, hikoyaning bir turi. Dastlab qissa hajmidagi asarlar ham N. deb atalgan. N. hikoyadan syujet va kompozitsiyasining qatʼiyligi, tavsifiyligi va psixologik tasvirdan xoliligi, voqealarning gʻalati va hayratomuzligi, ramziy unsurlarning mavjudligi va boshqa bilan ajralib turadi. Jahon adabiyoti klassiklari G. Mopassan, A. P. Chexov, E. Xeminguey, nemis novellachilari L. Tik, G. fon Kleyst va boshqa N.ning yaxshi namunalarini yaratganlar. Oʻzbek adabiyotida A. Qahhorning "Mayiz yemagan xotin", "Dumli odam" singari hikoyalari hajviy N. janr talablariga koʻproq javob beradi.
Novella bir nechta muhim xususiyatlar bilan ajralib turadi: chekka qisqa, o'tkir, hatto paradoksiklik, neytral taqdimot, psixologizmning yo'qligi, psixologizmning yo'qligi, kutilmagan, kutilmagan birikma. Romanlarning faxriy dizayni dramatik narsaga o'xshash, ammo odatda osonroq.
XV-XVI asrlarda koreys yozuvi malga kiritilgani va mazkur yozuvda yaratilgan she’riy asarlar paydo bo’lganiga qaramay, ushbu ikki asr mobaynida badiiy nasr asosan xanmunda yaratildi.
Ona tilidagi – sichjo insonning ichki dunyosiga murojaat etadi, ayni shu jarayon xitoy tilidagi she’riyatda ham yuz beradi. XVI asrda adabiyotlar ayollar – kisen, ya’ni oliy tabaqa vakillarining ismlari paydo bo’ladi. Ularning she’rlarini mashhur so’z ustalari biladi, muhokama qiladi va ularga baho beradi. Masalan, Xvan Chini (uning ismi sichjoga bag’ishlangan bo’limda tilga olingan edi) xitoy tilida yozilgan sevgi va tabiat haqidagi she’rlar ustasi sifatida ham dong taratadi. U bilan yonma-yon Li Keran (1573 – 1611) ijod qiladi. Mechxan ismi bilan mashhur bo’lgan bu shoira o’z tuyg’ulari, taqdiri va kechinmalarini she’rga solidi. Masalan “Cgin chxvigek” – “Mast mehmonga yaqinlashaman” she’ri:
Mast mehmon
Ipak ko’ylagimdan tortdi,
Ipak ko’ylak
Uning qo’lida yirtilib ketdi.
Ipak ko’ylagim yirtilganiga
Achinmayman.
Faqat muhabbatning
Kuni bitmadimikan deb qo’rqaman.
Amaldorlarning xotini va nokonfutsiychi-faylasuf, shoir Li Inning onasi Sin Saimdan (1504-1551) shoir va rassom bo’lgan. Nan Sor Xon ismi bilan mashhur bo’lgan shoira Xo Chxoxi (1563-1589) dovrug’i ayniqsa keng tarqalgan. Uning har bir she’ri hayotining bir sahifasidir.
XV-XVI asrlar pxesologiya kundalik hayotni tasvirlashga intilishgina emas, balki kundalik hayotning “tuban tomonlariga urg’u berishga harakat qilish ham xos. Buzuq rohiblar va bevalarning ko’ngilxushliklari novellalar mavzusiga, mechkaylik esa-ko’ngilsizliklar omiliga aylandi. Shunday qilib, hayotning intim tomoniga bo’lgan qiziqish xalq og’zaki ijodidagi dag’al tarzda ifodalanadi.
Pxegvanlarning hikoyalari kengroq adabiy janrlarga o’tish uchun tasviriy vositalarga yetarli vositalarga yetarli darajada boy bo’lgan.
Koreya oʻrta asr madaniyati va fanining misli koʻrilmagan gullab-yashnashiga olib kelgan 15-asr badiiy adabiyot sohasida jiddiy siljishlarning boshlanishi boʻldi. U unga bir nechta mashhur ismlar va yangi kashfiyotlar berdi. Xonmundagi nasrda kulgili hikoya janrining shakllanishi kuzatiladi, buning dalili “Davlat kulgili hikoyalar” to‘plamlarining paydo bo‘lishidir. Kang Himena va "Buyuk xotirjamlik bilan hazil-mutoyiba hikoyalari" Godjondan. Ayniqsa, yuqorida tilga olingan “Sharq to‘plami”ni tuzishda So Godjonning xizmatlari katta. (130 jildda) xonmunga oid sheʼr va nasrning eng yaxshi namunalarini oʻz ichiga olgan. Bu antologiya xuddi Silla davridan to Li sulolasi boshlarigacha bo‘lgan davrda xanmun haqidagi koreys adabiyotining rivojlanishini sarhisob qilgan.
O'sha paytdagi Koreya adabiy doiralari mashhur Xitoy romanlari va "Quyosh va Yuan davri" hikoyalari, Minsk romani edi. Fesolning hayratlanarli, fantastik tarjimai holi va dastlabki asarlari haqidagi qisqa hikoyalar Koreyada xitoy qissa adabiyotining tarqalishi bilan birga badiiy nasr (tuz) syujetining paydo bo'lishiga tayyorladi - avval Xanmunda, keyin esa adabiy roman va hikoya. koreys tilida. Xonmun haqida adabiy roman yaratish sharafi Kim Sizifga (1435-1493) tegishli bo'lib, u 1471 yilda "Oltin toshbaqa [Kymo] tog'ida eshitilgan yangi hikoyalar" to'plamini tuzgan. XIV asrning xitoy yozuvchisi Qu Yu "Yonayotgan chiroqda yangi hikoyalar". Faqatgina beshta fantastik mazmundagi romanlar saqlanib qolgan, ular keyingi nashrlarda paydo bo‘lgan (Kitobga qarang: Kim Sizif. Oltin toshbaqa tog‘ida eshitilgan yangi hikoyalar. 1972 (tarjima qilingan. (Qiyomat kuni). Ularda koreys qahramonlari, harakatlar tasvirlangan. Koreyada bo'lib o'tadi va qoida tariqasida fojiali tarzda tugaydi. Deyarli barcha romanlar she'rlar bilan bezatilgan.
Koreys adabiyoti, ayniqsa "norasmiy hikoyalar" da, Fesol nasrida uzoq vaqtdan beri dunyoga taoistik-buddaviy munosabat mavjud bo'lib, xususan, Konfutsiyning xulq-atvor me'yorlarini rad etishda ifodalangan. Bu munosabat nafaqat hayotning odobsiz, past tomonlarini ataylab ta'kidlangan tasvirda, balki "rasmiy jiddiy" - inson faoliyatining davlat sohasini masxara qilishda ham namoyon bo'ldi. XVI asrda bunday parodiyaning yorqin namunalari Lim Ja (1548-1587) ga tegishli xonmun haqidagi allegorik hikoyalar edi. "Siyoh ostidagi sichqoncha" hikoyasida (ularning ikkita qismi shu erda nashr etilgan) (Hikoyaning rus tiliga to'liq tarjimasi uchun Lim Chjega qarang. Sichqoncha sudda. va 1964 yil (b. G. Rachkova) yozuvchi- satirik poraxo'r amaldorlarga - naqd pul o'g'rilariga g'azab bilan tushdi, o'sha paytdagi sud amaliyotida suiiste'molliklarni fosh qildi.Lim Chjening yana bir hikoyasi "Gullar tarixi" (Ruscha tarjimasi uchun qarang: Toshbaqa sho'rva. 15-17-asrlardagi koreys hikoyalari. "1970-yillar (p. A. Trotsevich) tarixiy asar qoidalariga muvofiq yozilgan, ammo undagi qahramonlar shaxsiylashtirilgan gullar va hasharotlardir, hikoya yilnomachining, ya'ni muallifning o'zi tanqidiy mulohazalari bilan to'la. Unda 16-asrning soʻnggi choragida kuchaygan hukmron sinf ichidagi partiyalararo kurash keskin qoralanadi.