Цитоплазма қиритмалари inclusiones cytoplasmaticae

HUJAYRALARNING BO`LINISHI (DIVISIO CELLULARUM)
Hujayralarning ajoyib sifatlaridan biri – uning o`zidan ko`payishidir. Bu jarayon hujayra avlodlarining tugalmasligini (turg`unligini) ta’minlaydi.

Hujayra sikli (yoki hujayraning hayot sikli) - bu hujayra hosil bo`lgandan to uning bo`linishi yoki nobud bo`lishigacha bo`lgan siklik davrdir. Ko`p hujayrali hayvonlarda hujayraning hayot sikli butun organizm hayotidan qisqa bo`ladi. Ko`p hujayrali organizmda o`layotgan hujayralar doimo yangi hujayralar bilan almashinib turadi. Hujayraning reproduktsiyasi organizm o`sishi va taraqqiyotining asosi hisoblanadi.

Hujayra reproduktsiyasining bir necha turlari bor: mitoz (noto`g`ri bo`linish), meyoz va poliploidiya.

Mitoz. Mitotik bo`linish o`tgan asrning oxirlarida hayvon hujayralarida Flemming (1882), o`simlik hujayralarida Strasburger (1882) tomonidan ta’riflangan. Mitoz (yunoncha mitos - ip) bo`linish qonuniyatlari barcha hujayralar uchun umumiydir.

Hujayra bo`linishidagi jarayonlar ma’lum qonuniyat asosida borib, ularni ketma-ket keladigan interfaza va mitozga bo`lish mumkin. Ba’zi bir hujayralar populyatsiyasi bo`linishda bo`ladi (kambial zona hujayralari). Bo`linishga tayyorgarlik vaktini: (interfaza) va mitoz bo`linishni qo`shib mitotik sikl deyiladi (25-rasm).

I n t e r f a z a ilk davrida hujayra ichidagi strukturalarning keskin o`sishi va shakllanishi boshlanadi. Bu davrga G<sub>1</sub> – sintez oldi davri deb ataladi. Bioximiyaviy tomondan bu davr oqsil va RNK intensiv sintezi bilan ifodalanadi, bu davr bo`linuvch hujayralar generatsiya vaqtining 30-40% ni tashkil etadi. G₁ davrida uzun va o`zaro chigal hosil qilgan yadro xromatini bo’- yoqlarni yomon qabul qiladi (geteroxromatin bo`limlaridan tashqari). So`ngra DNK sintezi davriga o`tadi Bu - sintetik davr - S. Bu davr davomida yadroda DNK sintezi kuzatiladi. Generatsiya vaqtining 30-50% ini tashkil qiluvchi bu davrda DNK ning spetsifik azot asosi timidin yadro xromatini tarkibiga kiradi. Sintetik davr natijasida xromosomalar, ya’ni hujayraning nasl materiali ikki marta ko`payadi. S davrdan so`ng G₂- mitoz oldi davri kelib, u hujayraning spetsifik oqsillar hamda ATF sintezi va hujayraning bo`linishiga tayyorgarligi bilan ifodalanadi. Bu davr generatsiya vaqtining 10-20% ini tashkil etadi. G<sub>2</sub>-davridan so`ng, generatsiya vaqtining 5-10% ini tashkil qiluvchi M - mitoz davri boshlanadi.



25- rasm. Mitotik sikl (sxema).

G₁ - presintetik (postmitotik) davr; S - sintetik davr; G₂ - postsintetik (premitotik davr).

M i t o z jarayonining o`zida 4 faza farq qilinadi (26, 27, 34-rasmlar).

Profazada xromosomalarning kondensatsiya bo`lishi va mitotik apparatning shakllanishi kuzatiladi. Xromosomalar kattalashadi va yo`g`onlashadi. Bu hodisa S davrida hosil bo`lgan xromatidalarning spirallanishi bilan tushuntiriladi. Spiralizatsiya protsessida xromatidalarning biri ikkinchisi atrofida aylanmay, balki har biri o`zicha spiral hosil qiladi. Shuning uchun ular mitozning keyingi fazalarida yengil ajraladi. Profazaning oxirida xromosomalar juft xromatidalardan tashkil topdi. Xromosomalarning kattalashishi va yo`g`onlashishi bilan birga xromatidalar sentromerlar deb ataluvchi ma’lum bo`lmalari bilan birlashadi. Profaza oxirida xromosomalar bo`linayotgan yadroning ekvatorial yuzasida joylashib, bo`linish dukchasini hosil qila boshlaydi (27-rasm, a). Duk ikki tipdagi ipchalardan - qutblarni birlashtirib turuvchi markaziy va qutblarni xromosoma sentromerlari bilan birlashtirib turuvchi xromosoma ipchalaridan tashkil topgan. Elektron mikroskopiya mitotik apparat ipchalari zich devorli naychalardan tashkil topganligini ko`rsatadi. Ularning diametri 20 nm, devori qalinligi 4-5 nm.

Hayvonlarda sentriolalar orasidagi dukcha sentriolalar yad-roning bir tomonida yotganda hosil bo`ladi. So`ngra, sentriolalar yadroning qarama-qarshi qutblariga qarab siljiydi. Bu vaqtda dukcha kattalashib, yadro sohasini egallab oladi. Profaza uchun yadrochaning yo`qolishi va yadro qobig`ining erishi xarakterlidir. Elektron mikroskopik kuzatishlar mitoz davrida yadro. qobig`ining bo`lakchalari yo`qolmay, balki endoplazmatik to`r membranalarga aylanishini ko`rsatdi. Mitoz oxirida yadro qobig`i donador endoplazmatik to`r membranalaridan qayta hosil bo`ladi.

26- rasm. Hujayraning mitoz usuli bilan bo`linishi (sxema).

I, 2-interfaza; 3, 4-profaza; 5-metafaza; 7, 8-telofaza (Meziyadan).

27-rasm. A, B-Mitoz (kariokinez). Piyoz po`sti. Temirli gematoksilin bilan bo`yalgan.

A-ob. 60, ok. 10; B-ob. 40, ok. 10. 1-profaza; 2-metafaza: 3-anafaza; 4-telofaza.

27- rasm. V. Hayvon hujayrasidagi migoz. Ingichka ichak kriptasi. Gematoksilin-eozin bilan bo`yalgan. Ob- 40, ok. 10. 1-boshlang`ich telofaza; 2-kechki telofaza