D. A. Boymatova O‘zbek tilining sohada qo’llanilishi

10-mavzu. Dastlabki ilmiy tadqiqot yozish.
Reja:


1.Mavzuning ilmiy-metodik adabiyotini o‘rganish


2. Dastlabki ilmiy tadqiqot yozish.
Mavzuning ilmiy

metodik adabiyotini o‘rganish murakkab jarayon bo‘lib, qunt bilan mehnat qilishni talab qiladi. Talaba o‘z mavzusining ilmiy-

metodik adabiyotini mumkin qadar to‘liq qamrab olishga qarakat qilishi kerak. Ta nlangan mavzu bo‘yicha bunday adabiyot boy (ko‘p) bo‘lishi yoki kambag‘al (oz) bo‘lishi mumkin. Bulardan har birining o‘z ijobiy va salbiy tomonlari bor. Agar m avzuga doir adabiyot boy bo‘lsa, bu mavzu fanda ancha ishlangan, demak, yangi fi kr aytish imkoniyati cheklangan bo‘ladi. Agar mavzuga doir ada —

biyot kambag‘al bo‘lsa, tayyor fikrlarga suyanish imkoniyagi oz bo‘ladi, ko‘pinch a mustaqil ish yuritishga to‘g‘ri keladi, bu esa tadqiqotchidan uquv va idrok bilan mehnat qilishni talab qiladi.

Talabaga mavzuning ayrim adabiyotini dastlab rahbari ko‘rsatadi; boshqa adabiyot larni talabaning o‘zi qidiradi. Bunda avvalo kutubxonaning predmet katalogidan fo ydala nadi. Bunday katalogda fanlar bo‘yicha bo‘limlar, har bir fanning ichki tarm oqlanishi bo‘yicha bo‘limchalar mavjud bo‘ladi. Predmet katalogidagi til(shunosli

11. bo‘limi fone —

    
    

tika, leksika, morfologiya, sintaksis kabi bo‘limchalarga ajratilgan bo‘lsa, talabani ng ishi yengillashadi: to‘g‘ridan-

to‘g‘ri o‘z mavzusiga doir bo‘limchaning o‘zi bilan tanishadi va kerakli adabiyotl arni yozib oladi.

Talaba mavzusiga doir adabiyotni rahbari ko‘rsatgan asosiy adabiyot orqali ham d avom ettiradi. Ko‘rsatilgan adabiyot monografiya, ilmiy maqola bo‘lsa, unda bir q ancha manbalarga havola berilgan bo‘ladi. Talaba shunday havolalar berilgan man balarni gopib, ularni ham ishlab chiqadi. Keyingi adabiyotlarda o‘z navbatida yana boshqa adabiyotlarga havolalar bo‘ladi, talaba bularni tonib o‘rganadi.

Talaba har bir manbani dastlab tanishish uchun o‘qib chiqadi, keyin qaytadan sinc hiklab o‘rganadi. Agar manba mavzu uchun juda muqim bo‘lsa, undan ko‘chirma oldirgani ma’qul. Agar talaba o‘z qo‘li bilan ko‘chirib olmoqchi bo‘lsa, originalda n aynan ko‘chirma olishga aloqida e’tibor berishi kerak. Matn qar xil harflar bilan (och yoki qora qarflar bilan, bosma yoki yozma qarflar bilan, kichik yoki bosh qarf lar bilan) yozilgan bo‘lsa, bularni o‘z ko‘chirmasida aks ettirishi lozim (Matnga gr afik ishlov berish texnikasi haqida keyinroq gapiriladi). Eng kichik maqola qam od atda bir necha saqifadan iborat bo‘ladi. Ko‘chirishda saqifa qayerda tugasa, shuni ko‘rsatib borish kerak. Bunda saqifa matni tugagan yerga yotiqroq tik chiziq chizil

61
adi va bu chi — ziqning o‘ng yoniga keyingi saqifaning sira raqami yozila — di: ..../ 4 ... kabi.

Ko‘chirma olganda shu matndagi havolalarni xam yozib olish kerak. Ko‘chirmalarni aloqida-alohida qog‘ozlarga yozishdan maqsad — keyinchalik turli adabiyotlardan olingan ko‘chir —

malarni ularda bayon qilingan fikr asosida birlashtirishga imkoniyat yaratish. Shu nda ma’lum bir fikr aks etgan ko‘—

chirmalar bir yerga to‘planadi, ularni o‘zaro qiyosan o‘rganish mumkin bo‘ladi. S hu maqsadni nazarda tutib asli bir qog‘ozda bir fikrni aks ettirishga erishgan ma’q ul. Ma’lum bir fikr aks ettirilgan qog‘oz(lar) oxirida manba ma’lu —

motlarini albatta yozish kerak (Manba ma’lumotlarini yozish, ilmiy ish matnida m anba ko‘rsatish tartibi qaqida aloqida gapiriladi). Ilmiy-metodik adabiyot so‘zsiz o‘zaro qiyoslab o‘rganila —

di. Tadqiqotchi o‘zi o‘rgangai adabiyotlardagi umumiy va farqli fikr-muloqazalarni aniqlaydi, shulardan o‘zi to‘g‘ri deb bilgan fikr-

mulohazalarga suyanib ish qiladi. Ayni bir hodisani har xil talqin etish, farqli baho lash bilan duch keliisa, ajablanmaslik, ranjimaslik lozim; chunki bunday talqinlar kishini fikrlashga majbur qiladi.

Mavzuni yoritishda asosga olinadigan manbani tanlash, undan faktik material to‘pl ash va tasniflash

Mavzu bo‘yicha ilmiy-metodik adabiyot ishlab chiqil —

ganidan keyin ilmiy ish yozitnga tayyorgarlikning ikkinchi bosqichi boshlanadi. B unda tadqiqotchi o‘z mavzusining tabiatidan kelib chiqib misol to‘plaga maibaini t anlaydi.

Ilmiy ishning turiga qarab faktik material miqdori har xil bo‘ladi. Masalan, kurs is hi yozish uchun bir necha yuz misol kifoya bo‘lsa, diplom ishi yoziga uchun ming dan ortiq, misol, magistrlik dissertatsiyasini yozish uchun esa besh-o‘n ming misol kerak bo‘ladi.

Ba’zan ilmiy-

metodik adabiyotlarni o‘rganib, kerakli fikrlarni to‘pladim, misol ham yig‘dim; en digi vazifam shu fikrlarga to‘plagan misollarimdan to‘g‘ri keladiganlarini tanlab, o ‘rni-

o‘rniga qo‘yib, yozib chiqishdan iborat deb o‘ylovchilar ham uchraydi. Adabiyotla rdagi fikrlarga misol tirkab chiqish —

hali tom ma’nodagi ilmiy ish emas. Asli fikrga misol tirkshp yo‘li hamma vaqt ha m ijobiy nati jaga olib kelavermaydi.

Ilmiy matnga ishlov berishning ayrim jihatlari

Til hodisalari bayon qilingan matn o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Shu sa babli, barcha turdagi ilmiy matnlar oldiga qo‘yiladigan talablardan tashqari, ayrim o‘ziga xos talablar ham mavjud. Ilmiy matnga ishlov berishning ayrim jihatlari qu yidagilardan iborat:

62
1. Vaqtii va mehnatni tejash, yozishda tezlikka eri —

shish maqsadi bilan ilmiy matnniig qoralamasida ayrim so‘zlar va qo‘shimchalarn i shaxsiy qisqartma bilan ifodalash mumkin, lekin ilmiy matnni oqqa ko‘chirib, ma shinkada yozishga yoki kompyyuterda terishga tayyorlaganda bunday shaxsiy qisq artmalarni ishlatish mumkin emas. Ilmiy matpda akad. [akademik), prof. (professo r), dos. (dotsent),

dokt.diss. (’,oktorlik dissertatsiyasi), dokt, diss. avtoref.

(doktorlik dissertatsiyasining avtoreferati) kabi rasman qabul qilingan qisqatmalar ni ishlatish mumkin. Umuman, ilmiy matnda shartli qisqartmalar qancha oz bo‘lsa, bunday matnni o‘qish va tushunish shuncha yengil ko‘chadi.

2. Barcha turdagi matnlar, ayniqsa til qodisalari bayon qilingan matn har jihatdan r avon va savodli yozilishi shart. Buning uchun til uslubiyoti qoidalarini, imlo qoida larini (orfografik • qoidalarni va punktuatsion qoidalarni) puxta o‘rganish qamda a maliyotda ulardan sama — rali foydalanish lozim.

   
   

1) Punktuatsion belgilar (tinish belgilari) va ularni ishlatish qoidalari asosan intern atsional (baynalmilal) xususiyatga ega. O‘zbekcha matnlarda tinish belgilarini ishl atish qoidalariga amal qilmaslik hollari uchrab turadi.

a) Tireni (chiziq belgisini) defisdan (chiziqcha bel1’i — sidan) farqlab ishlatish lozim.

Ilmiy ishni yozish qaqida

Mavzuiing ilmiy-

metodik adabiyoti o‘rganilib, ishlab chiqildi, mavzu bo‘yicha faktik material to‘pla nib, dastlabgi tasnif amalga oshirildi. Shu bilan ilmiy ish olib borishga tayyorgarli k bosqichi asosan tugab, bevosita ilmiy ishning o‘zini yozish bosqichi boshlanadi. Ma’lumki, ilmiy tadqiqot mavzusi tanlanganidan key —

in ilmiy ishning xomaki rejasi tuziladi. Mavzuning il— miy-

metodik adabiyoti sinchiklab o‘rganilganidan keyin bu xomaki rejaga turli-tumap o‘zgarishlar kiritiladi. Mavzu bo‘yicha to‘plant-

an faktik materialning dastlabgi tasnifi qam ish rejasiga o‘zgartirish kiritish lozimli gini ko‘rsa — tishi mumkin. Lna shunday o‘zgarishlardan keyin bajarila— digan ilmiy ishning mazmun-mundarijasi ancha oydinlashadi.

Ilmiy ish, jumladan dissertatsiya odatda kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, mundari —

ja qismlaridan iborat bo‘ladi; mavzuning tabiatiga qarab ilova qismi qam beriladi. Ilmiy ishni yozish odatda "Kirish" qismini yozish bilan bogalanadi. Dissertatsiyani ng "Kirish" qismi ikki bo‘limdan tarkib topadi: 1. Ishning umumiy tavsifi. 2. Mavz uning o‘rganilish darajas.i (ilmiy —metodik adabiyotlarga tavsif). Ishning umumiy tavsifi bo‘limida mavzuning dolzarb —

ligi asoslanadi, tadqiqotning maqsadi va vazifalari kabi bir qancha masalalar qisqa tarzda bayon qilinadi (Bu bo‘lim barcha sohalar bo‘yicha yoziladigan dissertatsiy alar uchun Oliy Attestatsiya Komissiyasi belgilagan tartibda yoziladi).

63
Dissertatsiyaning asosiy qismi mavzuning tabiatiga qarab turlicha bo‘ladi. Bu qis mnipg boshlanishida ilmiy ish qanday boblarga bo‘lingani qisqa izoqlanadi, so‘ngr a sarlavhalar ostida har bir bobning matpi boshlanadi. Mavzuning tabiati talab qils a, dissertatsiya avval yirik bo‘limlarga ajratilib, keyin bu bo‘limlar boblarga ajratil adi. Boblar o‘z navbatida turli sarlakhalar bilan qismlarga ajratiladi, bular o‘z navb atida yana kichik sarlavqalar bilan ajratilinsh

Xulosalar turli bo‘ladi: 1) Dissertatsiyaning har bir bobi (agar mavjud bo‘lsa, har b ir yirik bo‘limi) o‘z xu —

losalari bilan yakuxxlanadi; 2) Dissertatsiyaning oxiriga umumiy xulosalar chiqari ladi. Shuni hisobga olib, muhim xulosalarni boblar oxirida bermay, dissertatsiya o xiridaxi xulosalarda berish lozim. Xulosalar lo‘nda, aniq va isho —

narli bayon qilinishi zarur; bu yerda ortiqcha so‘zga o‘rin yo‘q. Xulosalarni sun’iy ravishda maydalab ko‘paytirish qoralanadi. Xulosalar odatda raqamlanadi. Foydalanilyan adabiyotlar ro‘yxatini tuzish alifbo tartibida amalga oshiriladi: avva l biriichi har

box;"> asosida, birinchi harfi bir xil bo‘lsa, ikkinchi hau)s)xi asosida, bu—
lar ham bir xil bo‘lsa, uchinchi harfm asosida va hokazo joylanadi. Bir avtorning bir necha asari ham odatda alifbo tartibida joylanadi. Adabiyotlar ro‘yxatini tu — zishda foydalanilgan adabiyotlarning miqdoripi ko‘rsatish maqsadi bilan ba’zan m anba ma’lumotlari boshlanishgsha sira raqami qo‘yadilar. Asli sira raqami alifbo ta rtibida tuzilx an ro‘yxat uchun ortiqcha.

"Foydalanilgan adabiyotlar" qismidap keyin (a1'ar "Ilova" qismi bo‘lmasa) "Mund arija" joyl " Mavzuning tabiatiga qarab dissertatsiyada "Ilova" qis —

mi ham berilishi mumkin. B /nday qism mundarijadan ol — din joylashadi. Masalan, dissertatsiya leksik poliseme —

miyani yoritishga bag‘ishlangan bo‘lsa, ishda tahlil qilipgan ko‘pma’noli leksema larning sememalar tizimini aks etti —

ruvchi izohlar jamlanib, turli chizmalar tarzida ilova qilinishi mumkin.

Ilmiy tadqiqotning barcha qismlari yozib bo‘linganidan keyin ilmiy ish matni bir b utun holda maxsus kuzatilib, yo‘l qo‘yilg'an nuqsonlar bartaraf qilinadi. . Shundan keyg n dissertatsiya himoya uchun topshiriladi.

Rahmatullayev Sh. Yesengaliyeva V.A.

ADABIYOT

Ilmiy ish olib borish asoslari (kons — pektiv kurs). -Togpkent: ToshDU nash — riyoti, 1988.
Kak iisat nauchnugo rabotu. Metodiche —

skiye rekomeidatsii aspirantam, soiska — telyam i studentam. -Alma-Ata: Izd. KazGU, 1990.

47 www.ziyouz.

64