D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

Qo‘shimcba ifodalagan grammatik ma’no
Misol
Ish-harakatni asos qism orqali ifodalangan 
narsa yordamida bajarish
Asos qism orqali ifodalangan narsani hosil 
qilish, yuzaga keltirish
Asos qism anglatgan narsa holatiga o'tish, 
о ‘sha narsaga о ‘xshatish
Ish-harakatning asos qism anglatgan o'rin va 
paytga munosabatini bildirish
Asos qism orqali ifodalangan belgi holatiga 
о ‘tkazish, shu holatga ega qilish
Asos qism ifodalagan his-hayajon va tovushni 
yuzaga keltirish
3-amaliy ish. Quyida berilgan so‘z yasovchi qo‘shimchalar bilan 
yasaluvchi fe’llar paradigmasini hosil qiling. Qo'shimchalami unumli, 
kamunum va unumsiz qo‘shimchalarga ajrating.
-la, -i, -(a)r, -a, -sira, -k(-ik), -ira, -(a), -q(-iq), -ilia, -lan, -lash
4-amaliy ish. “Venn“ diagrammasi orqali qo‘shma fe’l va ko‘makchi 
fe’lli so‘z qo‘shilmasining umumiy va xususiy jihatlariga tavsif bering.
30

---

Diagrammaga qo‘shma fe’l va ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasining 
xususiy jihatlarini, uning tutashgan qismiga umumiy jihatlarini qayd eting.
5-amaIiy ish. Berilgan so‘z yasash modellari asosida fe’llami hosil 
qiling. Fe’llaming grammatik ma’nosiga izoh bering.
[ot + f e 'l = fe'l], [sifat + -(a)r = f e ’l], [ot + -la = f e ’l], [ fe ’l + f e ’l= 
f e ’l], [sifat + -la — f e ’l], [undov + -la = f e ’l], [son + -lan = f e ’l], [ot + -a 
= fe ’l], [sifat + f e ’l - f e ’l]
%
Bilimingizni tekshirib ko‘ring!
Mavzu bo‘yicha egallagan bilimlaringizni savollarga javob berish 
orqali tekshirib ко‘ring.
1. 0 ‘zbek tilshunosligida qaysi olimlar so‘z turkumlarida so‘z 
yasalishi masalasi bo‘yicha izlanish olib borishgan?
2. Ot turkumiga mansub morfologik birliklar qanday usulda yasaladi?
3. Sifat turkumiga mansub birliklaming hosil bo‘lish usullari haqida 
m a’lumot bering.
4. Qo‘shma sifatlar sifatli birikmalardan qanday farqlanadi?
5. Fe’l turkumiga mansub birliklar qanday usullarda hosil qilinadi?
6. Qo‘shma fe’llar ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasidan qanday 
farqlanadi?
6. Ravish turkumiga mansub birliklar qanday usullarda hosil qilinadi?
31

---

йг
UYGA VAZIFA
S  
“0 ‘zbek tilining izohli lug'ati” 5-jildi ilovasida berilgan ot, 
ravish, sifat yasovchi qo'shimchalaming izohini o ‘rganing.
■S 
Akademik A.Hojiyevning qo‘shimchalar asosida so‘z yasalishi 
masalasiga oid qarashlari bilan tanishing va ushbu muammo bo‘yicha 
ilmiy xulosa yozing.
■S 
Umumta’lim maktablari uchun yaratilgan “Ona tili” hamda 
akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun tuzilgan “Hozirgi o ‘zbek 
adabiy tili” darsliklaridagi ot, sifat, ravish, fe’l yasalishiga oid mavzulami 
tahlil qiling.
^  
T.Malik asarlaridan ot va sifatning kompozitsiya usulida 
yasalishiga 10 tadan misol toping.
32

---

G RAM M ATIKA
G ram m atik m a’no, gram m atik shakl
1-amaliy ish. “T ushunchalar tahlili” metodi orqali mavzuga oid 
tayanch tushunchalarga izoh bering. 0 ‘qituvchingiz tomonidan berilgan 
qo‘shimcha m a’lumotlarni 3-ustunga yozib oling.