D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

Gaplaming ifoda maqsadiga ko‘ra turlari
* 
1- amaliy ish. 
Quyidagi grammatik belgilarga ega boigan 
gaplar tuzing. “Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari” masalasiga doir 
bilimlaringizni umumlashtiring.
1. Darak, yig ‘iq, to ‘liqsiz, hozirgi zamon, inkor gap.
2. Istak, yoyiq, to ‘liq, obyektiv + subyektiv modallik, maqsad mayli, 
hozirgi zamon, tasdiq gap.
3. So ‘roq, yoyiq, to ‘liq, obyektiv modallik, o'tgan zamon, inkor, istak 
mayli.
2- 
amaliy ish. 
“Bu meniki!” grammatik o‘yini asosida “Darak 
gap”, “So‘roq gap”, “Buyruq gap” va “Istak gap” guruhlariga bo‘lining. 
Quyidagi gaplardan o‘zingizga tegishlisini tanlab oling.
1-variant. 
1. - Shu vaqtda qo ‘rbos hi qoptimi? (K.Yashin)
2. Otqorovul uni ko'chib ketgan misgaming d o ‘koniga qamab qo'yibdi
161

---

(A.Qahhor). 3. - Qani endu tezroq kela qolsa (So‘zl.). 4. Qani endi 
qo'limdan kelsa, albatta, bosdi-bosdi qilib yuborardim (S.Ahmad).
5. - Qani, kel endi, oshingni suzl - dedi (A.Qahhor).
2-variant. 1. - Bir yilgacha yarimjon yuradimi? ( 0 ‘.Hoshimov) 
2. Temiryo‘1 yoqasiga arava-arava ketmon, bellar, lomlar, zambillar 
taxlab tashlandi (S. Ahmad). 3. Yig'i-sig'i qilish o'rniga aybini bo‘yniga 
olsa ekan. 4, Uyalib qolishni istamasang, gapimga kir (I. Rahim). 5. Yo 
alhazar, jindakkina jussasiga shuncha ayyorlik, shuncha makr-hiyla 
sig ‘sa-ya! (A. Qahhor)
3-variant. 1. - Qamashga sanksiyani prokurorning o ‘zi bergan, 
bolam. - Bersa, nima qipti? (X.To‘xtaboyev) 2. Qovunlari ham shunchalik 
sharbatdor bo'lar ekan (G‘. G‘ulom). 3. Yaqinlarim ardog'ida yashashni 
xohlayman. 4. Chigitning o ‘zi yomon b o ‘Isa, toza yog ‘ni katta 
xolamnikidan 
olamanmi?! 
(Ol.Hoshimov) 
5. 
Pulingiz 
sandiqqa 
sig'mayapgan bo‘Isa, kaminaga bering!.. (O. Yoqubov)
3-amaliy ish.
1. Berilgan so‘roq gaplami bir necha marta shunday o‘qingki, savol 
qavs ichida berilgan javoblarga muvofiq kelsin.
2. “So ‘roq gaplarda ohang” mavzusida ilmiy xulosa yozing.
1. Men bu haqda sinf rahbariga та ’lumot berishim kerakmP. (1. Ha, 
sen. 2. Ha, kerak. Ъ.На, sinf rahbariga!)
2. Bugun Tohir Malikning “Mehmon tuyg'ular” asari adabiyot 
to'garagida muhokama qilinadimi? (L, Ha, muhokama qilinadi. 2. Ha, 
“Mehmon tuyg'ular” asari. 3. Ha, adabiyot to'garagida.)
4-amaliy ish. Quyidagi mazmuniy munosabatlami aks ettirgan 
gaplarga misollar tuzing. Ushbu gaplaming semantik jihatdan umumiy 
tasnifmi yaratishga urinib ko‘ring.
1-variant.
1. Xabar mazmuni.
2. Orzu-umid mazmuni.
3. Tilak mazmuni.
4. Masiahat mazmuni.
162

---

2-variant.
1. Ishonch mazmuni.
2. Mayjudlik mazmuni.
3. Iltimos mazmuni.
4. Tasdiq mazmuni.
3-variant.
1. Tashviq mazmuni.
2. Buyruq mazmuni.
3. Inkor mazmuni.
4. Quvonch mazmuni.
5-amaliy ish. Quyida berilgan gaplarda istak mazmunini yuzaga 
chiqargan lingvistik vositalami belgilang. “Istak gaplaming ifodalanishi” 
mavzusida ilmiy xulosa yozing.
1. 
- Xo'p, mayli boraman, - dedi Muqaddas to'satdan boshini 
keskin silkitib, - lekin ertaroq chiqib ketaylikl (O.Yoqubov) 2. Ishqilib, 
shaharga qaytganida ко ‘nglida birgina istak hokim edi: endi boshqacha 
yashamoq kerak (M.M.Do‘st). 3. Puling kerakmas. 0 ‘zing sog‘ 
bo ‘Isang, о ‘qishingni qoldirmasang bo ‘Igani (N.Hoshimov). 4. Hamisha 
bug'doyday serob bo Isin. Bola-chaqali bo'lsin deya, kuyov boshi uzra 
bir hovuch bug ‘doy sepdi (T.Murod).
Gaplaming emotsionallikka ko‘ra turlari
1-amaliy ish. Jadvalni to‘Idiring. Jadval asosida “Undov 
gaplarining sintaktik tuzilishi” mavzusida ilmiy xulosa yozishga urinib 
ko‘ring.
Undov gapni hosil qiluvchi birliklar
№
Morfologik birliklar
Leksik birliklar
Fonetik birliklar
163

---

2-amaliy ish. Matnda qo‘llangan undov gaplaming emotsionalligini 
ta’minlovchi vositalami aniqlang. Undov gaplarining semantik-sintaktik 
tuzilishi haqidagi bilimlaringizni umumlashtiring.
0 ‘zbek ishi
Osmon baravar plan berdilar.