D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

Bez 
bo ‘Igandan 
ko'ra, 
ta ’sirchanroq 
bo'lgan 
m a’qul 
(F.Musajonov). 2. Shu ikkitasidan bo'lak qolgan hamma qo'shnilarni 
Rixsivoy yaxshi ko'rardi (F.Musajonov). 3. Lekin o'zidan bo'lak hech kim 
o'midan qo'zg'almadi (M.Mansurov). 4. Koshki men nima kerakligini
165

---

bilsam (F.Musajonov). 5. Manglayimga chunki she’rdan, O'zga zar bitgan 
emas (E.Vohidov). 6. Jafo qilma hargiz vafo о ‘rniga (Chustiy). 7. Ammo 
bu sukunat qiz qalbini tinchitish o'miga battar dukillatdi (G‘.G‘ulom).
8. Saodat qilganda edi, tasmadekkina qilib pishirardi (G‘.G‘ulom).
3-amaliy ish. S.Ahmadning “Jimjitlik” romanidan olingan quyidagi 
gaplar ichidan inkor va yo‘qlikni ifodalovchi gaplami ajrating. Inkor va 
yo‘qlikni ifodalovchi vositalarga izoh bering.
1. 
Pul xotinida emas edi. 2. Ammo quwati yo ‘q edi. 3. Yaxshiyam, 
о ‘zingiz borib qolmabsiz. 4. - Kelolmaydi, judayam zamr ishi bormish. 5. 
Mehmon kutishga holim ham, xohishim ham yo'q. 6. Tiniq, chang- 
g'ubordan xoli... 7. Bu jonivoming tili bo'lsaki, ayta qolsa. 8. Uy y o ‘q-ku, 
hammayoq tosh. 9. U ко ‘pdan beri do ‘stinikiga borgani уо 'q.
4-amaliy ish. “ FSMU” metodi orqali tasdiq va mavjudlikni 
hamda inkor va yo'qlikni bildimvchi gaplaming umumiy va xususiy 
jihatlari to‘g‘risida ilmiy xulosa chiqaring.
F - fikringizni bayon eting.
S - fikringiz bayotiiga sabab ko‘rsating.
M - ko‘rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring.
U - fikringizni umumlashtiring. 
Eganing ishtirokiga ko‘ra gap turlari
1-amaliy ish. Matndan sodda gaplami ajrating va bosh bo‘laklar 
ishtirokiga ko‘ra turlarini belgilang.
Yaxshi insonlar qayerga borishmasin, o'zlari bilan quvonch olib 
kelishadi. Ular kirgan davra fayzga to ‘ladi. Samimiylik ufurib turgan 
yuzlarini ко ‘rib, bor tashvishingizni unutasiz. Ulaming qalbidagi do ‘stlik 
mehrini bu dunyoda oltin-u gavhar berib ham ololmaysiz.
О ‘zingizga sodiq do ‘stlar tanlang, ular panohida yashaysiz.
(“G‘am-qayg‘usiz yashay desangiz” kitobidan)
166

---

*
2-amaliy ish. Jadvalni to‘ldiring. Jadvaldagi qaydlaringiz 
asosida egali va egasiz gaplar haqidagi bilimlaringizni umumlashtiring.
№
Egasiz gaplaming turlari
3-amaliy ish.
1. Mehnatsevarlik va ishyoqmaslik mavzusiga oid qanday xalq 
maqollarini bilasiz? Shu mavzularga bag'ishlangan 10 ta maqol yozing.
2. Maqollami eganing qo‘llanish-qo‘llanmasligiga ko‘ra tasniflang.
4-amaliy ish.
“Maqsad sari olg'a!” grammatik o'yinida ishtirok eting. Quyida 
berilgan “Maqsadli diagramma”ning markaziga yetish uchun doiralami 
ketma-ket bosib o‘tishga e’tibor qarating.
1- bosqich: Berilgan harflami o‘z o‘rniga qo‘yib so‘zlar yasang.
2-bosqich: Yasalgan so'zlardan berilgan sintaktik modellarga mos 
so‘z birikmalarini tuzing.
3-bosqich: So‘z birikmalaridan berilgan tavsifga mos gaplar tuzing.
4-bosqich: Tuzgan gaplaringiz ishtirokida kichik matn yarating. 
Matnga “Obi hayot” deb nom bering. Tuzilgan so‘z, so‘z birikmasi va 
gaplar orqali matn sarlavhasining ma’nosini ochib berish ko‘zda tutilishi 
lozim.
167

---

OBI HAYOT
"btov gap, shaxsi noma’lnm 
gap, shaxsi ma’lum gap
irb, imotch, vsu, 
nugni, 
dqragia, shtyei, zmilo, onsiv 
yakralis
5-amaliy ish. S.Ahmadning “Yo'qotganlarim va topganlarim” 
asaridan olingan ushbu matndan egasiz gaplami ajrating va turini aniqlang.
Hazin va befayz qish oxiri...
“Qizil О ‘zbekiston ” gazetasida Abdulla akaning “Asrorbobo ” degan 
hikoyasi bosildi. Bu hikoya urush yillari yaratilgan hikoyalarning eng 
yaxshisi edi. Bunday hikoyani yozmoq uchun faqat va faqat Abdulla 
Qahhor bo ‘lish kerak edi. “Asrorbobo ” ко ‘nglimga yana hikoya yozish 
havasini solib qo ‘ydi. Endi nimani yozsam ekan, qandoq yozsam ekan, deb 
o'ylab o'tirdim. Ilimiliq sandalga oyog'imni tiqib, mis barkashning 
orqasiga qog'oz qo 'yib zangor siyoh bilan yoza boshladim. Sarlavha: 
“Mastonbibi”...
6-amaliy ish. 8-sinf uchun tuzilgan “Ona tili” darsligida (M.Qodirov,
H.Ne’matov, M.Abduraimova, R,Sayfiillayeva. Ona tili. - Toshkent: 
Cho‘ lpon, 2014) berilgan quyidagi mashqni bajaring.
Kela qolsa edi, yugurasizmi, chopib ketdi, ко ‘rib keling so‘z 
shakllarini kesim vazifasida qo‘llab gaplar tuzing. Ulaming mazmunidagi 
farqni tushuntiring.
7-amaliy ish. Egallagan bilimingizni savollarga javob
berish orqali mustahkamlang.
168

---

1. 0 ‘zbek tilidagi sodda gaplaming semantik-sintaktik tuzilishi qaysi 
tilshunos olimlar tomonidan maxsus tadqiq etilgan?
2. Sodda gaplar qo‘shma gaplardan qanday belgilari asosida 
farqlanadi?
3. 0 ‘zbek tilshunosligida sodda gaplar qaysi yo‘nalishlarda tadqiq 
etildi?
4. Sodda gaplarda predikativlik qanday ifodalanadi?
5. Sodda va qo‘shma gaplaming urnumiy jihatlari nimalarda 
kuzatiladi?
6. An’anaviy sintaksisda sodda gaplar bosh bo'laklaming ishtirokiga 
ko‘ra qanday turlarga bo‘lib o‘rganildi?
7. Sodda gaplarda predikativlikni qanday grammatik vositalar 
shakllantiradi?
8. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik va tasdiq-inkor grammatik kategoriyalari 
o‘rtasida qandy bog‘liqlik mavjud?
9. Qaysi tilshunos olimning undov gaplar tadqiqiga oid asarini bilasiz?
10. Gaplar his-hayajon ifodalashga ko'ra qanday turlarga ajratiladi?
11. Gapning tuzilishiga ko‘ra qanday turlari farqlanadi?
12. Gaplar ifoda maqsadiga ko‘ra qanday turlarga ajratiladi?
13. Tasdiq va inkor gaplar qanday farqlanadi?
14. Gaplar emotsionallikni ifodalashiga ko‘ra qanday turlarga bo‘lib 
o‘rganiladi?
15. Tilshunoslikda bir bosh bo‘lakli gaplaming qanday turlari 
ajratilgan?
16. Qanday gaplar egasiz (shaxssiz) gaplar hisoblanadi?
17. Sintaksisda