Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

Сув сарфи бўйича маълумотлардан сугориладиган ҳудудлар тупрогининг сув ва туз мувозанатини, бу мувозанэт ўзгаришини башорат қилишда фойдаланилади. Шунингдек, республикамиз вилоятларидаги суғориладиган срларни гндромодуль районлаштнриш ва шу асосда зироатларнинг суғориш тартибларини ишлаб чиқишда ҳам шу далилларга тзянилади.
11 ТУПРОҚ АЭРАДИЯ ҚАТЛАМИДА ТУЗЛАР ТЎПЛАНИШИГА КЎРА СИЗОБ САРФИНИ АНИКДАШ
Сизобнинг эвапогранспирацияга сарфланишини аниқлаш буПича кенг тарқалган ва купчилик қдбул қилган услуб лизиметрда олиб бориладиган тажрибалардир.
Лизиметрик тадқиқотлар турли-туман табиий шароитларни моделлаштириш, улардаги сув истеъмоли миқаорини белгиловчи залоб сатқи ва шўрланиш даражасининг зироатлар ҳосилдорлигига таъсирини, тупроқнинг сув-тузланиш тартиби ва бошқа омилларни батафсил урганиш имконини беради. Аммо бу услуб катта сарф-харажат ва махсус ускунани талаб этади. Бунаан ташқари баъзи ҳолларда, айниқса, тупроқ тузилиши бузилган лизиметрпарда олинган маълумотларга кўра, аахоб сарфи бундай сувларнинг табиий шароитдаги сарфига нисбатан бироз камроқ бўлади. Бунда лизиметрда захобнинг табиий босими йўқлиги таъсири сезилади.
Ғўза ва маккажухори билан банд бўлган далаларда сувнинг ялпи сарфини, шу жумладан, бутланган захоб миқдорини тупроқ аэрация қатламидаги тузлар тўпланишига қараб аниқлаш мумкин. Бунинг учун суғориш пайкалидан 25-30 м² ли 6 майдонча танлаб олинади. Улар қуйидаги тарздаги майдончалардир:

1. 
   Ўсимлйксиз ёпиқ ва суғорилмайди (намлик сарфисиз).
   
2. 
   Ўсимлик билан ёпиқ ва сугорилмайди (намлик сарфи фақат транспирацияга).
   
3. 
   Ўсимлик билан ёпиқ ва сугорилади (суғоришда намлик сарфи факдт
   

транспирацияга). -

4. 
   Усимликсиз очиқ, суғорилади (намлик сарфи буғланишга яйдоқ юзадан).
   
5. 
   Ўсимлик билан очиқ, суғорилмайди (суғоришсиз, намлик сарфи эвапотранспираиияга).
   
6. 
   Ўсимлик билан очиқ, суғорилади (намлик сарфи эвалотранспирацияга).
   

Майдончалар зовурлар ва суториш шахобчалари таъсири энг кам бўлган жойдан
танланади.
Биринчи майдончада намлик йўқотилишини ва иккинчи, учинчи майдончаларда намлик буғланишга сарфланишини бартараф этиш учун юза қисм икки қават полиэтилен плёнка ва 10 см. тупроқ билан ёпилади.
Майдончаларни ён томондан изоляция қилиш мақсадида, яъни намлик ва тузларнинг ичкари (оқиб келиши) ёки ташқи (оқиб кетиш) томонга ҳаракатини бартараф этиш учун ҳар бир майдонча атрофида рахоб сатҳигача айланма чуқур кавланади. Майдончалар ён деворлари икки қаватли полиэтилен плёнка билан яхшилаб қопланади. Айниқса, плёнканинг иккала қавати чоклари, шунингдек, майдонча бурчаклари ҳам яхши бекигилади.
Ёпиҳ майдончаларда экиш даврида 70x70 см тизимда плёнкада чигит учун 60x60 см ва маккажўхори дони учун тешиклар очилааи. Ниҳоллар олиш учун тешиклар пахта билан вақгинча бекитилади.
Тажриба майдончалари атрофдаги зироатлар суғорилаётганда тасодифан сув кириб кетишининг олдини олиш учун 30—40 см. ли марзалар билан уралади.
Усимликли ва уларсиз, суғорнладиган ва суторилмайдиган, шунингдек, ўсимликли ёпиқ, суғориладиган майдончаларда барча агротехник тадбирлар (суғориш, озиқлантириш, қатор орасига ишлов бериш ва бегона ўтларни чопиқ қилиш) бажарилади. Бу тадбирларни ўгказиш муддати ва уларнинг тури худди атрофдаги хужаликдаги каби
Ёпиқ ўсимликли, сугориладиг-н ва суғорилмайдитан майдончаларда уғитларнинг йиллик меъёри экишгача (куаги шудгордан олдин ва тупроққа экиш олди ишлови беришдан аввал) солинади.
Ўсимликли ёпиқ майдончада суғориш учун (3-майдонча) қатор орасида плёнка тилиниб, эгат қилинади. Суғориш тугагандан кейин тупроқ юзаси яхшилаб бскитилади.
Суғориш мудцатлари усимлик барги ширасининг концентрацияси бўйича қул рефрактометри ёрдамида белгиланади, меъёрлари тупроқдаги намлик тахчиллигидан 30% ошириб бслгиланади. Сугоришда сув сарфи «Чипполетти» сув ўлчагичи билан амалга оширилади.
Баҳорда тажриба бошлашдан аввал тупроқ мсханик ва микроагрегат таркиби, намлик ва солиштирма оғирлик, дала нам сиғими, намлик ва туэ таркиби ҳар 0-10 ва 0- 20 см. да эахоб сатҳигача аниқланади.
Гумус ва аэот, фосфор, калийнинг ялпи ва ҳаракатчан шакллари ҳайдов (0-30 см.) ва ҳайдов ости (30—50 см) кдтламлари бўйича белгиланади. Ҳажм ва солиштирма оғирлик маълумотлари асосида тупроқ ғоваклиги ҳисобланади. Ҳажм оғирлиги амал даври охирида аниқланади Ҳажм огирлиги қийматлари асосида тупроқнинг зичлиги, тузилнши тавсифланади. Ҳажм оғирлиги қийматлари шунингдск, намлик ва туз таркибини фоиздан м³/га ва т/га бирликларга утказиш учун ҳам эарур.
Намлик ва туэ таркиби барча майдончалар тупроқларида амал даври бошида, ғўза гуллаганда ёки маккажўхори рўвак чиқарганда, кўсак очилганда ёки маккажўхори дони сут-мум пишишн ва амал Даври охирида таҳлил қилинади. Ғалладан кейин экилган далаларда тегишли кўрсаткичлар туплашгача, найчалашгача, суг пишиш ва тўлиқ пишиш давриларида аниқланиши муҳимдир. Тупроқ намуиалари майдонча марказида ҳар 0-10 ва 0-20 см. дан захоб юзасигача уч такрорланишда олинади. Бурғуланган қудуқцан эахоб намунаси олинади. Амал даври боши ва охирида олинган намуналарда қуруҳ
қолдиқ, СД НСОз' ва 50«*, бошқа муддатларда олинганларида энг қуруқ қолдиқ ва С/' таҳлил этилади.
Тажриба дастурига кўра. намлик ва туэ таркиби амал даври бошида, кейин ҳар ойда, шунингдек, ҳар сув олдидан ва ундан кейин аниқланади.
Зироатли майдончаларда усиш ва рнвожланиш бўйича фенологик куэатувлар ЎзПИТИ услуби бўйича бажарилади. Зироатлар ҳосиддорлигн (ўсимликлар қуруқ вазни, пахта, ғалла-дон ҳосили, маккажўхори дони) ҳисобланади.
Усимликлар орқали тузларнинг олиб чиқиб кетилишини ҳисоблаш учун қуруқ вазнли намунада қуруқ Қолдиқ, С£ ва 50< таркиби таҳзил қилинади.
Тажриба майдонида захоб сатҳини куэатиш учун кузатув қудуғи ўрнатилади. Захоб сатҳи ҳар ўн кунда. тупроқ намуналари намлик ва тузлар таркиби таҳпили учун олинган кунда ўлчанади.
Маълумки, сувда эрийдиган туэлар намликнинг капнллярлар орқали ҳаракати жараёнида захоб сатҳидан юқориги қаватга (аэрация қатлами) олиб чиқилади. Аммо туэлар тупроқ қатламида диффузия жараёнида ҳам қайта тақсимланади.
Туэлар диффуэияси жараёнини ўргвниш учун ўсимликсиз ёпиқ майдонча услуби қўлланилади. Бунда тупроқ намлиги сарфи ва намликнинг юқорига кўтарилиши рўй бер.чайди.
Капилляр оқим билан кўтарилган туз миқдорини аникдаш учун 2-6 майдончаларда маъпум вақгда тўпланган жами туз миқдоркдан ўсимликсиз ёпиқ майдончада диффузия жараёнида шу даврда тўпланган туэлар миқдори айирилади.
Ҳисоб қуйидагича юритилади: умумий тузларнинг (қуруқ қолдиқ бўйича) биринчи майдондан бошқаларида тўпланган миқдори М ҳарфи билан, биринчи майдонда диффузия йўли билан тўпланган тузлар миқдори Мд билан белгиланганда, фарқи Мк= М- Мд (капилляр оқим билан аэрация қатламида тўпланган туэлар миқдори).
Энди тузлар миқдори (Мк) ва ҳисоб даврида эахобнинг ўртача шурланганлиги (пз) аниқданган ҳолца захоб сарфи (П) осон ҳисобланади.