Дарслик мбх doc

Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot – ikki yoki undan ortiq 
korxonalarga tegishli bo‘lgan hisobotlarni yagona hisobot ko‘rinishiga 
keltirishdir.
146
 
Konsolidatsiyalash metodologiyasi va texnikasi xalqaro hamda bozor 
iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning milliy standartlarida ishlab chiqilgan va 
bayon qilingan. Konsolidatsiyalashning maqsadi korporativ guruhga kiruvchi 
xo‘jalik yurituvchi subyektlar to‘g‘risidagi axborotlarni yagona xo‘jalik yurituvchi 
subyekt sifatida umumlashtirilgan holda taqdim etishdan iborat. Bunda korporativ 
guruhga kiruvchi har bir mustaqil korxona barcha xo‘jalik muomalalarini amaldagi 
standartlarga muvofiq hisobga olishi va ularning natijalarini moliyaviy hisobot 
ko‘rinishida rasmiylashtirishi lozim.
Moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash XIX asrning o‘rtalarida AQShda, 
kapitalning kontsentratsiyalashuvi va kompaniyalarning birlashishi natijasida 
vujudga kelgan. Keyinchalik Yevropa mamlakatlarida ham konsolidatsiyalash 
masalalariga kirishilgan. Hozirgi vaqtda ikki va undan ortiq korxonalarning 
birlashishi, xoldinglar, korporatsiyalar va moliya-sanoat guruhlarining tashkil 
etilishi mamlakatimiz amaliyotida ham keng tus olmoqda. Konsolidatsiyalashning 
zarurligi uning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi bilan belgilanadi.
Agar guruhga kiruvchi korxonalar turli mamlakatlarda joylashgan bo‘lsa, 
guruhning konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotini tuzishda ularning hisobot 
ma’lumotlari yagona valyutaga keltiriladi. Guruhga kiruvchi korxonalar bosh 
kompaniya bilan bitta mamlakatda joylashganda ularning moliyaviy hisobotlarini 
bitta valyutaga keltirishga ehtiyoj bo‘lmaydi va konsolidatsiyalashning yagona 
uslublaridan foydalaniladi.
Konsolidatsiyalangan 
moliyaviy 
hisobot 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunining 17-moddasi, buxgalteriya 
hisobining xalqaro va milliy standartlariga muvofiq tuziladi. Bunda bosh 
146
Financial and manageri accounting, 12 e, Carl S.Warren, James M.Reeve, Janathan 1110 page 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

674 
korxonadan ajralib chiqib faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar guruhi uchun 
umumlashgan moliyaviy moddalarni tuzish va taqdim qilish to‘g‘risida so‘z 
yuritiladi. Qonunning mazkur moddasiga muvofiq bir yoki bir necha sho‘ba 
korxonalar, filiallar va vakolatxonalariga ega bo‘lgan korxonalar umumlashgan 
moliyaviy hisobot tuzadilar. 
Ushbu moddaning talablari vazirliklar, idoralar va byudjet tashkilotlarining 
jamlama moliyaviy hisobotiga nisbatan tatbiq etilmaydi. Umumlashgan moliyaviy 
hisobot buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq tuziladi.
Bosh korxonaning sho‘ba korxonalarga qo‘shgan hissalari uning moliyaviy 
hisobotida moliyaviy qo‘yilma sifatida aks ettiriladi.
Yuridik shaxslar o‘z filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy 
bo‘linmalarini, ularning balanslari va hisobot shakllarini belgilangan tartibda 
tegishli yuridik shaxsning umumlashtirilgan hisobotiga kiritish sharti bilan 
mustaqil balansga ajratib chiqarishlari mumkin. 
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot, agar bosh kompaniya o‘zining 
barcha sho‘ba korxonalarini yopib, ular faoliyatini boshqarishni bitta yuridik shaxs 
doirasida amalga oshirsa, kompaniyaning hisoboti qanday bo‘lishini ko‘rsatadi.
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot rahbariyatga va korporativ guruhga 
kiruvchi korxonalar kuzatuv kengashiga, shuningdek, mavjud va potentsial 
investorlar, kreditorlar, mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va davlat kabi tashqi 
axborotdan foydalanuvchilarga ham taqdim etiladi. Shunisi bilan u axborot 
funksiyasida yopiq bo‘ladi. 
Axborotlardan tashqi foydalanuvchilar uchun konsolidatsiyalangan hisobot 
xususiy balanslarning cheklanganliklarini bartaraf etadigan, qo‘shimcha axborot 
manbai hisoblanadi. Konsolidatsiyalangan hisobot bosh kompaniya uchun o‘z 
hisobotini o‘ziga xos «kengaytirish» va «to‘ldirish» hisoblanadi. 
Yuqorida bayon qilinganlarni umumlashtirgan holda shuni ta’kidlash joizki, 
konsolidatsiyalangan hisobot bir necha xususiyatlarga ega: 
Ø konsolidatsiyalangan hisobot yuridik mustaqil korxonaning hisoboti 
hisoblanmaydi. Uning maqsadi korporativ guruh faoliyatining natijalari to‘g‘risida 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

675 
umumiy tasavvur shakllantirishdan iborat. U aniq axborot bilan ta’minlash va tahlil 
uchun yo‘naltirilgan; 
Ø korporativ guruh a’zolari hisoblangan korxonalar o‘rtasidagi kelishuvlar 
konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotga kiritilmaydi. Unda faqat aktivlar va 
majburiyatlar, tashqi kontragentlar bilan amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha 
daromadlar va xarajatlar ko‘rsatiladi. Har qanday guruh ichidagi moliya-xo‘jalik 
operatsiyalari identifikatsiyalanadi va konsolidatsiyalash jarayonida chiqarib 
tashlanadi (konsolidatsiyalanayotgan hisobotga kiritilmaydi). Konsolidatsiyalash 
bosh kompaniya tarkibiga kiruvchi kompaniyalar moliyaviy hisobotlarining bir xil 
nomdagi moddalarini oddiy (arifmetik) jamlash emas. 
Ø guruhlar hisoboti birlashma tarkibiga kiruvchi har bir kompaniyaning 
moliyaviy ahvoli va faoliyat natijalari to‘g‘risidagi yig‘ma axborotlarni aks 
ettiradi. Bu demak, bitta sho‘ba korxonaning foydasi boshqasining zararini 
«yashirishi», bitta sho‘ba korxonaning mustahkam moliyaviy ahvoli boshqasining 
potensial to‘lov layoqatini «yashirishi» mumkin; 
Ø agar guruh biznesning har xil turlari bilan shug‘ullanuvchi 
kompaniyalardan 
iborat 
bo‘lsa, 
u 
holda 
mazkur 
guruh 
bo‘yicha 
konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot ayrim muhim tafsilotlarni ochib 
bermasligi mumkin. Guruh faoliyatining har biri segmenti to‘g‘risida qo‘shimcha 
axborotlar yetishmagan hollarda esa №27 MHXS va EH yettinchi direktivasi 
bunday ochib berishni talab qiladi. 
Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotning ushbu xususiyatlari uning 
guruh faoliyatidagi rolini to‘liq ochib berishga imkon yaratadi. Xususan: 
Ø guruh to‘g‘risidagi ijobiy fikrlarni qo‘llab-quvvatlash va uning fond 
bozoridagi mavqeyini mustahkamlash (guruh va guruhdagi boshqa kompaniyalar 
aktsiyalari kotirovkasining o‘sishi) uchun butun guruh bo‘yicha umumlashgan 
axborotni taqdim etish; 
Ø yagona iqtisodiy birlikning moliyaviy ahvolini va xo‘jalik muomalalarini 
aniqroq tasvirlaydi, ammo alohida moliyaviy hisobotlarining o‘rnini bosmaydi; 
Ø boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo‘ladi; 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

676 
Ø guruh a’zolarining iqtisodiy o‘zaro bog‘liqliligi va o‘zaro ta’sirini 
tavsiflaydi; 
Ø ushbu hisobot bosh kompaniyaning valyutasida tuzilganligi sababli bosh 
kompaniya uchun nazorat funksiyasini ham bajaradi; 
Ø guruh faoliyatini moliyaviy rejalashtirish va moliyalashtirishga ta’sir 
ko‘rsatadi va b. 
Moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash zaruriyati eng avvalo axborotdan 
foydalanuvchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Konsolidatsiyalangan moliyaviy 
hisobot axborotlaridan foydalanuvchilarga aktsiyadorlar, investorlar, kreditorlar, 
korporativ guruhning boshqaruv xodimlari va davlat boshqaruv organlarini kiritish 
mumkin. 
Albatta, konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotdan asosiy foydalanuvchilar 
aktsiyadorlar bo‘lib hisoblanadi. Bosh kompaniya aktsiyasining egasi uning 
aktsiyalar paketiga to‘g‘ri keladigan sof aktivlar hajmini baholay olmaydi. Chunki, 
bosh kompaniya balansi faqat sho‘ba korxonalarga qilingan qo‘yilmalar summasini 
o‘z ichiga oladi va ushbu qo‘yilmalarning jami real qiymatini va aktsiyadorlarning 
ulushini aks ettirmaydi. Aktsiyadorlarga esa ular qo‘yilmalarining qiymatini 
obyektiv aks ettiradigan, bosh kompaniyaga qarashli barcha sho‘ba va tobe’ 
korxonalar faoliyatining ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga olgan axborotlar zarur.