Darslik. O‘zr oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi markazi. Qayta ishlangan 5-nashri.Ò

Mehnat unumdorligi xarajatlarni pasaytirish orqali foydani
oshiradi, shu sababli foydani ko‘proq olish omili hisoblanadi.
4.1-rasm.  Daromad tarkibida xarajat va foyda hissasining o‘zgarishi.
Xarajat
Foyda
Foydani maksimumlashtirish yuksak mehnat unumdorligini talab
etadi, bu esa iqtisodiy ravnaq omili hisoblanadi.
4.5. Rentabellik
Rentabellik yoki foydalilik firma zarar ko‘rmay foyda olib ishlashini
bildiradi. Foyda firma ishining moliyaviy natijasidir. Rentabellik firma
nima sarflab nimaga erishganini bildiradi.
Uni  aniqlash  uchun  olingan  foyda  qilingan  xarajatlar  bilan
taqqoslanadi. U, odatda, bir yilga hisoblanadi.

---

41
Ishlab chiqarishdagi foydalilik (rentabellik) darajasi (Ri)  foyda
normasi bo‘lib, ikki usulda aniqlanishi mumkin.
Birinchi usulda foyda miqdori (F) ishlab chiqarishga qo‘yilgan
kapitalga (K—asosiy va aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik miqdori)
bo‘linadi va foizlarda ifodalanadi. Bunda 
100
F
Ri
K
=
×
. Masalan, firma
100  million  so‘m  kapital  qo‘yib,  10  million  so‘m  foyda  ko‘rsa,
rentabellik quyidagicha bo‘ladi:
              
10
100
100
10%
100
F
Ri
K
=
×
=
×
=
Bu olingan foyda firma sarflagan kapitalning necha foiziga teng
degan  ma’noni  bildiradi.  Kapital  firmaning  bir  yo‘la  sarfi  bo‘lsa,
uning joriy sarfi bo‘lgan xarajatlar ham bor. Rentabellik darajasini
hisoblashning ikkinchi usulida foyda miqdori joriy xarajatlar miqdori
(X ) bilan taqqoslanadi: 
 
   
 100
F
Ri
X
=
×
. Agar firmaning ishlab chiqarish
uchun qilgan joriy sarfi 15 million so‘m bo‘la turib 3 million so‘m
foyda ko‘rsa, rentabellik quyidagicha bo‘ladi:
              
3
100
100
20%
15
F
Ri
X
=
×
=
×
=
Rentabellik  qayerda  pul  ko‘p  foyda  keltirsa,  uning  shu  yerga
qo‘yilishini  bildiradi.  Ammo  pul  egasi  oz  bo‘lsa-da  kafolatlangan
daromad topmoqchi bo‘lsa, pulining rentabelligi past, ammo bexavotir
foyda beruvchi sohaga yoki tezda ko‘p daromad topmoqchi bo‘lsa,
rentabelligi yuqori bo‘lgan, lekin riski ham katta sohaga qo‘yishi mumkin.