Davlat maqsadli va budjetdan tashqari fondlar

1.2-rasm. Byudjetdan tashqari fondlarning tarifi
6
 
 
Byudjetdan tashqari fondlar - davlat tomonidan byudjetga kiritilmaydigan ba’zi jamoat 
ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mustaqil tezkorlik asosida moliyaviy resurslardan qat’iy 
maqsadli foydalanishning shaklidir.
Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar quyidagi asosiy funktsiyalarni
7
bajaradi: 
1. Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funktsiyasi; 
2. Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funktsiyasi; 
3. Ijtimoiy funktsiyasi; 
4. Nazorat funktsiyasi. 
6
Richard Allen and Dimitar Radev “Managing and Controlling Extrabudgetary Funds” 2010 y. p.10-14 
7
Richard Allen and Dimitar Radev “Managing and Controlling Extrabudgetary Funds” 2010 y. p.32 
B
YuDJE
T
DA
N TAS
h
Q
AR
I FONDLAR
ma’lum bir ijtimoiy guruhlar va aholi tabaqalari manfaatlari uchun 
milliy daromadni qayta taqsimlashning bir usuli
umumdavlat yoki hududiy ahamiyatidagi aniq ijtimoiy-iqtisodiy 
ehtiyojlarni moliyalashtirish uchun mamlakat moliyaviy resurslarini 
qayta taqsimlash va foydalanishning maxsus shakli
davlat tomonidan byudjetga kiritilmaydigan ba’zi jamoat 
ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mustaqil tezkorlik asosida 
moliyaviy resurslardan qat’iy maqsadli foydalanishning shakli

---

Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funktsiyasi. Davlat maqsadli va 
byudjetdan tashqari jamg’armalar mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiga 
kiruvchi milliy daromadning qiymatini qayta taqsimlashda o’zining qayta taqsimlash funktsiyasi 
bilan ishtirok etadi. Bunday qayta taqsimlash jarayonlari natijasida davlat maqsadli va 
byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlari shakllanadi. Davlat maqsadli va byudjetdan 
tashqari jamg’armalar daromadlari davlat markazlashgan moliyaviy resurslarining bir qismi 
bo’lib, davlatning funktsiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul mablag’lari fondlarini 
shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda 
etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi.
Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funktsiyasi. Majburiy ajratmalar va davlat 
maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar xarajatlari orqali byudjet iqtisodiyotni tartibga 
solish, investitsiyalarni rag’batlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hal 
qiluvchi va muhim quroli bo’lib xizmat qiladi. Bunda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari 
jamg’armalar mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ilg’or tarmoqlari qo’llab-quvvatlanadi. 
Samaradorligi yuqori bo’lgan va o’zini tez qoplovchi loyihalarni davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlash ham muhimdir.
Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning ijtimoiy funktsiyasi. Davlat 
ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar katta 
o’rin egallaydi. Davlatning ijtimoiy kafolatlari doirasidagi xizmatlarni ko’rsatadigan ijtimoiy 
ta’minot va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash sohalarini mablag’ bilan ta’minlash, aholining 
kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish - ijtimoiy siyosatning ustuvorliklari 
hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining imkoniyatlarini rivojlantirish taraqqiyotning harakatlantiruvchi 
kuchi hisoblanadi. Shunday ekan, bu yo’nalishdagi davlat tadbirlarini mablag’ bilan 
ta’minlashda davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning ijtimoiy funktsiyasi 
yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi.  
Davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning nazorat funktsiyasi orqali 
davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlarining shakllanishi, ular 
mablag’larining oqilona va maqsadga muvofiq ishlatilishi, davlat maqsadli va byudjetdan 
tashqari jamg’armalar mablag’ oluvchilarning moliya-xo’jalik faoliyati, ular tomonidan moliya 
qonunchiligiga rioya qilish holati, yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning taqsimlanish va 
qayta taqsimlanish nisbatlari nazorat qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat moliyaviy 
resurslarining shakllanishi va ishlatilishi ustidan nazoratning zarurligi va ahamiyati yanada ortib 
bormoqda. 
Davlatning xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholi o’rtasida sodir bo’ladigan moliyaviy 
munosabatlari byudjet munosabatlari deyiladi. Bu munosabatlarning moliyaviy munosabatlar 
tizimining bir qismi sifatidagi o’ziga xos xususiyati shundaki, birinchidan, bu munosabatlar 
ko’pqirrali taqsimlash jarayonida sodir bo’ladi va bu jarayonning ishtirokchisi bo’lib davlat 
(tegishli hokimiyat organlari timsolida) qatnashadi. Ikkinchidan, bu munosabatlar umumdavlat 
ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan markazlashgan pul mablag’lari fondining shakllanishi va 
ishlatilishi bilan bog’liq. 
Byudjet munosabatlari juda xilma-xildir, chunki ular ko’p pog’onali va kengqamrovli 
taqsimlash jarayonining turli yo’nalishlarida (iqtisodiyot sektorlari, ijtimoiy faoliyat sohalari, 
mamlakat hududlari o’rtasida) sodir bo’ladi. Bu munosabatlar ob’ektiv xarakterga ega, chunki 
har yili davlat ihtiyorida: 
- 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun; 
- 
mamlakat fuqarolarining ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun; 
- 
mudofaa vazifalarini xal etish uchun; 
- 
davlat boshqaruvining umumiy xarajatlarini qoplash uchun zarur bo’lgan milliy 
daromadning bir qismi to’planishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, davlatning o’z 
funktsiyalarini bajarishi uchun ma’lum darajada moddiy va moliyaviy bazaning zarurligi bu 
munosabatlarining ob’ektiv zarur va mavjud bo’lishini taqozo etadi.

---

Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ixtiyorida markazlashish darajasini aks ettiruvchi 
davlat maqsadli va byudjetdan tashqari jamg’armalarning hajmi qator omillarga bog’liq: 
- 
iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasiga; 
- 
davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga; 
- 
korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish usullariga; 
- 
jamiyat tomonidan hal etilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning xarakteriga, 
- 
iqtisodiyotda 
va 
ijtimoiy 
soha-tarmoqlarda 
amalga 
oshirilayotgan 
tarkibiy 
o’zgarishlarning ko’lamiga va boshq. 
Xulosa qilib aytganda, milliy iqtisodiyotni boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda, har bir davrning ustuvor taraqqiyot vazifalarini 
muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy instrumentlari qatori, davlat maqsadli va 
byudjetdan tashqari jamg’armalar ham muhim ahamiyat kasb etadi va ma’lum vazifalarni 
bajaradi. Lekin bu vazifalarning samarali bajarilishi tegishli moliya mexanizmining ishlab 
chiqilishini taqozo etadi. Moliya mexanizmining instrumentlari qatorida davlat maqsadli va 
byudjetdan tashqari jamg’armalar daromadlari va xarajatlari muhim ahamiyat kasb etadi.