Davlat pedagogika instituti qarshi davlat universiteti

QADIMIY MUNG ZALVORI

O‘roz HAYDAR,
shoir va yozuvchi


Qarshiga tashrif buyurib, xonadonim mehmoni bo‘lgan Xurshid Davron Nazarga ishora qilib menga: “Bilasizmi, buni Nazar Bepisandovich deydilar”, dedi muloyim kulib. Ajablandim.
Unda kibru manmanlikdan zig‘ircha yo‘q. Keyin his qildim, tushundim, shoir akamiz muloyim kesatiq bilan gap shipshigan ekan.
Aslida Nazar bilan Temirpo‘latning o‘g‘lini sunnat to‘yida tanishganman. O‘ttiz besh yildan oshdi-yov. “Qaysi shoirlarning she’rlarini ko‘proq mutolaa qilasiz?” deya savol tashladi u. Abdulla Oripovni-da, dedim qisqa qilib. U zaharomuz kulganday bo‘ldi. “Bu gapni she’rni tushunmaganlaram aytishadi. Biror she’rini o‘qing-chi?”. Men “Bahor kunlarida kuzning havosi”, deb boshlanuvchi she’rini yod aytdim. Bu gal u samimiy kuldi va menga qarab: “Siz bilan gaplashsa bo‘larkan”, deya suhbatni xulosalab qo‘ydi. Shunda yuragimda chaqmoq chaqnadi, har bir hujayramda tebranish yuz berdi. Xurshid akaning iddaosida qochirim “g‘uncha” ochganligini darrov sezgandim.
Gapning indallosi, qani endi ijodkorman degani adabiyotni Nazarning qarichi bilan o‘lchaganda edi qalamni sindirish imkonini kutmasdan darrov xulosalab, balki yozishni yig‘ishtirib qo‘yardi. Nazar inson shaxsini hech qachon yerga urmaydi, badiiy bo‘sh asarlarga nopisand qaraydi. Eng qizig‘i, qaysi bir yozarman kitob tutsa bir harfini qoldirmay o‘qib chiqadi va muallif xafa bo‘ladimi, arazlab ketadimi, “o‘zing qotirib yoz avval”, deya kibrli luqmasini qog‘ozga o‘ramay otadimi, zardasini hazm qila oladi. Yaxshi asarga duch kelsa, o‘zi yozganday quvonadi.
Do‘stingni ayt, sening kimligingni aytaman, degan gap bor bizda. Nazarning nazariga jinday tushish uchun necha bor yoqa uzmaganman. Nechta qog‘ozni yirtib o‘choqqa tiqmaganman. “Kechikkan fasl” saylanmamni tayyorlashda bevosita u bilan ijodiy hamkorlik qildim. Men yuborgan ayrim she’rlarning misralari tagiga qora chiziq tortib, o‘zimga qaytarardi. Undan sira gina qilmaganman. Aksincha, o‘zimni so‘roqqa tutganman, ta’nam ham, dashnomim ham o‘zimniki, o‘zimga bo‘lgan. Bunday jarayonga tushish hayotimda ikkinchi bor bo‘lgan. Birinchisi Ahmad A’zam edi. O‘zimdan o‘pkalandim. Ninachiday joyingda yengil qanot qoqmay, so‘z daryosiga sho‘ng‘ish kerak edi, deya o‘zimni koyiyman. “Nasaf” nashryotiga ishga kelib Chori Avaz va Temirpo‘lat Tillayev bilan duch kelmaganimda adabiyot haqida yengil tasavvurlar quyunida o‘zimga o‘zim mahliyo bo‘lib qolarkanman. Jonli chaqmoqtoshlar kerak ekan ijodkorga. Hayotimda juda ko‘p badiiy bo‘sh asarlarni o‘qib, kichik girdob ichida qolib ketganligimni angladim. Ijodkor havoyi havasga uchmasligi uchun ichki “men”ini o‘zi murabbiyi bo‘lmog‘i kerak ekan. Baribir savqi tabiiylikka ne yetsin.
2010 yilning 20 mart kuni huquqshunos Hamid Boboqulov bilan Nazarnikida mehmonda bo‘ldik. Gurung zo‘r kechdi. Shunda Nazar ertaga Abdulla Oripov tug‘ilgan kuni ekanligi va shoirdan xabar olish taklifini bildirdi. Va “daho shoirdan endi xabar olish kerak”ligini gap orasida qistiriib o‘tdi. Ertasi kuni Abdulla akaning xonadoniga bordik. Abdulla akaning Nazarga ko‘zi tushishi bilan: “Yozuvchigayam oyoq chiqib qolibdimi?” luqmasidan hammamiz kulivordik. Abdulla akaning o‘zi ham jilmayganida kechagi lanjlikdan urvoq qolmadi. Keyin suhbat qizidi. Aslida Nazar Abdulla Oripov uyushmaga rahbar bo‘lgan chog‘ida huzuriga deyarli eshik qoqib bormagan ekan. Yozarmanlar ignaday gapni tuya qiluvchilar-da. Nazar biror mukofot ilinjida kelgan degan gapdan qochgan. Chunki u adabiyot odami. Har qanday moddiy rag‘batdan so‘z rag‘batini ustun qo‘ya olgan adib. Yana Nazarga shunday savol berganman: “Asarlaringizni bayozlarda o‘qiganman. Nega kitob holida chop ettirmayapsiz?” deganimda u hech ikkilanmay “Kimga kerak bo‘lsa nashr ettiraversin? degan “g‘alati” javobidan esankiraganim chin. Minib yurgan ot-eshagimizni sotib bo‘lsa-da kitob chiqarishga mubtaloligimiz bor gap. Haynrix Hayne: “Shuhratparastlikda odam hayvon. Shoirlar esa o‘ta shuhratparastdir” deganida haq bo‘lib chiqar-ov. Odatda ijodkor haqida gap ketganda u bilan choy ichganini maqtab yozishni jinim suymaydi. Nazar bilan dasturxon boshida adabiyot haqida ko‘p suhbat qurganmiz, men ko‘proq tinglovchi bo‘lganman.
Nazarning qay bir asarini o‘qing, isyon chig‘anoq ichidagi durday yashirin, o‘zlikni anglash o‘zagi mustahkam, imsiz ishoralarga boy, istiora kuchli, qochirim, istehzo san’atga uyg‘unlashgan,
serqatlamlilik, serma’nolilik dastavval ongingizni “tushovlaydi”. Fikrlashga, mushohada yuritishga majburlaydiki, barmog‘ingizni bukmoq uchun o‘ynatishga hojat yo‘q. Uning qahramonlari mahmadona, mantaqchoqlikdan yiroq. Vazmin va sermulohazaligi bilan tafakkur tarzingizni yangilashga, fikran nazarkardalik uyrimiga tashlaydi. Jumlalar uzun bo‘lsa- da she’riy ohang ustuvor, inson iztirobi, dardi samoviy nolaga qorishiq. “Momoqo‘shiq” qissasida qadimiy mung bepoyonlik shovurini ruhiyatingiz vodiysi uzra qanotlantiradi.
Paxta terimiga kelgan madaniyat vazirligi xodimlarining dala shiyponiga joylashuvi manzarasi kesatiq aralash kulgungizni qistaydi. Ko‘rikka kelganday yasan-tusan kiyingan qizu juvonlar, erkaklarning shovqini ko‘rinishi shunday tasvirlanadi: “ingichka, yo‘g‘on, shirali, shirasiz, nozli, ishvador, xirildoq, sovuq hiringlagan, chirillagan, yig‘lamsiragan, kulinqiragan, bosinqiragan, hadiksiragan, chuchinqiragan – turli ovozlarga to‘ldi”.
Shahar havosidan tanglayi kibr va manmanlikdan ko‘tarilgan yozuvchi Shamsi Salohning adabiy portreti chaplanib tashlangan ranglar ostida jilvalanayotgan so‘z bo‘yoqlarida tiniqlashadi. Dastlab o‘ziga mahliyolik odamlarni odamlarday ko‘rmayotganlikdan ayri etgan manzaralar uning xayollariga tizgin urib, devor ortidagi sir-sinoatga boy, azaliy iztiroblar silsilasidan o‘zaklangan turmush tarzini ko‘z oldida paydo qiladi. Ildizlari qirqilgan madaniyat mafkurasining his-tuyg‘ularimizni barbod etuvchi axloqsiz aqidalari jamiyat ko‘zgusining ort tarafini aks ettirishga xizmat qilishidan boshqa narsa emasligini anglatadi. Milliy qadriyatlar sahroda qurib-qaqshab hilvirab turgan yalang‘och og‘ochning turqi tarovatiga aylanganini jonli his etamiz. Ismoil Ali va yana ikki aktyor bilan chimzor yo‘lda to‘rtovlari boryotgan chog‘ida daraxtlar barglari orasidan nurday sizib borliqni iffat hijobiga o‘ragan qizning qo‘shig‘i – momoqo‘shiq tosh qotgan shuuriga otash tutadi. Bu qadimiy mung, bu azal va abad ovozi, bu sarhad bilmas xayol arg‘umog‘i, bu ona yer armonining o‘tda yonmas tazkirasi qalb lavhining asriy va muqqadas kalomidir.
“Chayla bilan daraxtzor oralig‘i yigirma qadam ham chiqmas, supada ularga orqa o‘girib, so‘ta sitgancha qandaydir qiz qo‘shiq aytardi. Qizning ovozi tiniq, hatto juda tiniq, ta’sirchan, shirali va marokli edi. U qo‘shiqning eng yuqori pardasini ham qiynalmay, zo‘rlanmay, tabiiy va samimiy kuylardi. To‘rt hasharchi ham xuddi birov imo qilgandek birdan to‘xtab qoldi. Ular qo‘shiqning nazariy tomonlarini va ovozning qadrini yaxshi tushunardilar. Shu sababli qarshilaridagi qizga bir zum sehrlanganday, bir oz ajablanganday qarab turishardi. Hatto eng mashhur hofizlar ham bu qo‘shiqning yuqori pardasiga kelganda bir oz kuchanishardi; qiz esa dugonasiga shivirlayotganday qiynalmay, ovoz maromini o‘zgartirmay pardadan-pardaga oshib o‘tardi. Uning ovozi so‘zlarni ham ohangga aylantirib yuborar, qiz qanotini ozod qoqib yurgan qushchaday, berilib qo‘shiq aytardi. Qo‘shikdan hatto qizchaning duk-duk urayotgan yuragini ham eshitish mumkin edi. Uning tovushidagi erkinlikka Shamsi Saloh birdan majoz topa oldi: tog‘ kiyigi cho‘qqidan-cho‘qqiga ana shunday sakrab yuradi, deb o‘yladi u”. Adib bu manzaraga shunday urg‘u beradi.
Shamsi Saloh “tund, biroz oliftaroq, jimjima narsaga o‘ch, biroz kibrliroq, hamma narsaning go‘zal bo‘lishini istovchi va hamisha shunga intiluvchi, hashamli va jilvali narsalarni sevuvchi, har bir manzaraning nihoyatda zebo tomonlarini ko‘ra oluvchi, nafis tashbehlarga ustasi farang, yashashi va kiyinishida ham o‘ta ziyolilik barq urib turuvchi kishi edi; u hayotga ham, tevarak-atrofiga ham mana shu nozik ziyolilik ko‘zoynagi bilan qarardi”. U qo‘shiqchi juvon Muazzamni shu nigoh bilan uqdi. Shon-sharaf sahnasiga shu yo‘sinda olib chiqishga diqqatini qaratdi. Uni go‘l, ishonuvchan, to‘pori ayol deb o‘yladi. O‘z qutqusi domiga tez ilintirmoqchi bo‘ldi. Ammo inson qalbi bilan hazillashib bo‘lmasligini brigadir Otaqulning xati uning xomxayol orzulariga tuzoq qo‘yadi. “Men uni tushunadigan yagona erkak ekanligimdan hamisha faxrlanaman va u ham meni tushunadi, deb o‘ylayman. Mabodo, gaplarimga shubha qilsangiz uning o‘zi bilan gaplashing. Men unchalik gapga usta emasman va umrimda juda kam
kitob o‘qiganman, lekin xatimning oxirida sizga shuni aytmoqchimanki, siz hali bu xalqni bilmas ekansiz. U homiylikka muhtoj emas… U sizning muruvvatingizsiz ham buyukdir…» Ha, shunday. Xalq u olomon emas va muruvvatga muhtojlikni qullik deya rad etadi.
Muazzam ham o‘z oilasi, eri va farzandlarini har qanday soxta shondan balandligini aytganda, Shamsi Saloh yozuvchi bo‘la turib millat mentaletini tushunmasligi, milliy qadriyatlar azaliy va abadligini tanimasligi, yaltiroq narsalar – “davr sarqitlari” mubtaloligi go‘ngda o‘sgan zarpechakday ta’bingizni xira etadi. Xalqimizning oltindan qimmat, qiymati mangulikka teng madaniyati, urf-odati insoniylik rutbasidan begona mafkura changalida toptalayotganini “Momoqo‘shiq” zalvori tog‘dan zil-zambil mungida ifodalanishini adib botiniy qarashlari, sinchi tasavvur va taassurotlari ila ruhiyatimizga singdira olganki, asrlarni silkitgan ma’naviy-madaniy merosimiz, ildizimiz chuqurligidan ogoh etadi. Shamsi Salohlar o‘tkir iqtidor sohiblarini foniylik qutqusi, soxta shuhrat vasvasasida qurbon qilish yo‘lida irkitlik, ifloslik, manfurlik, riyokorlik merosxo‘rlari sifatida o‘zlarini o‘zlari aldaydilar. Va tubsiz tubanlik chohiga qo‘llaydilar. Xalqning tarixiy madaniyatini toptashga uringanlar begona manzillarda yo‘l yo‘qotadilar. Ilmiy atamalardan holi dildagi izhorimni bayon etdim.
Nazarning har bir asari miflar, rivoyatlar, ramzlarga muhrlanishi bilan o‘quvchida sinchilikni, quvvayi hofizasi, tafakkurlash tarzi yuksak bo‘lishlikni talab etadi. Avom o‘quvchi sirlangan tosga tushib qolgan chumoliday baland nuqtada bo‘y ko‘rsatolmaydi.
Odatda iste’dodsizlar birovning qadamini, iste’dodlilar o‘zining qadamini o‘lchaydi. Nazar birodarim o‘z qadamini o‘lchaganlardan. O‘z ijodiy laboratoriyasini yaratgan, jahon adabiyoti bilan bo‘ylashadigan asarlari bilan chin ma’nodagi adabiyot odamidir.