Davlat va huquq nazariyasi

–
qonunchilik faoliyati va huquqiy tizimning 
mukammalligi, jamiyat, davlat va fuqarolarning yuqori darajada huquqiy ong va 
madaniyatga egaligi, yuridik amaliyot va yuridik fan (ta’lim) ning rivojlanganligi 
bilan belgilanadi.
Huquqiy kafolat qonuniylikni ta’minlovchi kafolatlarning boshqa turlaridan 
keskin farq qiladi hamda samaraliroqdir. Chunki, huquqiy kafolat qonunlar amal 
qilishi uchun asosiy garov hisoblanadi.
Bunda huquqiy normalarning
takomillashuvi, ularning bekamu-ko`st tatbiq etilishi, shuningdek huquqiy 
normalar buzilishining oldini olishda mansabdor shaxslarning faoliyati va 
mas’uliyati katta o`rin egallaydi.  
Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlash va qo`riqlashda 
huquqiy kafolat ikki usulga, ya’ni: ishontirish va majburlash usullariga tayanadi.  
Ishontirish usuli  keng xalq ommasiga qonunlar va huquqiy normalar 
mazmunini tushuntirish orqali, ular ongiga singdirish va boshqa tarbiyaviy choralar 
ko`rish yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunda qonunlarga ixtiyoriy rioya qilinishiga 
erishiladi.  
Majburlash usulida qonunlar va boshqa huquqiy normalar buzilgan taqdirda, 
davlat organlari tomonidan majburiy choralar qo`llash amalga oshiriladi. Shu 
tariqa qonunning bajarilishiga erishiladi.  
Umuman qonuniylikni ta’minlash va rivojlantirishda, avvalambor majburlash 
emas, balki ishontirish usuli asosiy o`rin tutadi. Qachonki ishontirish ko`zlangan 
natijani bermasa, huquqbuzar shaxs amaldagi huquqiy  va ijtimoiy tartibotga qarshi 
o`z harakatini davom ettirsa, shu vaqtdagina majburlash usuli qo`llanilishi 
mumkin. Majburlash hamma vaqt ishontirishga asoslanadi. Ishontirish usuli 
huquqda mustahkamlangan yurish-turish qoidalarini ta’minlash maqsadida jamiyat 
a’zolari ongiga davlat va jamoat tashkilotlarining faol ta’sir qilishidir.  
Qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlashda jamoatchilikka tayanish 
huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining ustuvor talabidir.  
2. Huquqiy tartibot tushunchasi, turlari va tuzilishi 
Huquqni amalga oshirish va huquqiy norma talablarini bajarish 
qonuniylikning asosiy talabidir. Bu talabning amalga oshirilishi, erkin ijtimoiy 
munosabatlarda shunday tartibni o`rnatishga olib kelishi kerakki, bunda sub’ektiv
huquq qarshiliksiz amalga oshirilishi, yuridik majburiyatlar esa og’ishmay
bajarilishi lozim. Qonuniylik asosida o`rnatilgan bunday tartibot huquqiy tartibot
deyiladi.  
Demak, huquqiy tartibot qonuniylik talablarini amalga oshirish asosida 
vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlarning muayyan holatidir. Qonuniylik bilan 
huquqiy tartibot bir-biridan farq qiladi: qonuniylikning mazmuni huquqiy 
normalarga qat’iy va og’ishmay rioya etishda ifodalansa, huquqiy tartibot esa, 
ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilarining xalq-atvori, ularning sub’ektiv huquq va 

105 
majburiyatlariga muvofiq kelishida ifodalanadi. Davlat jamiyatda o`rnatilgan 
huquqiy tartibotning bosh kafolatidir. Shunday qilib, huquqiy tartibot – huquqiy 
munosabatlar doirasida, mazkur munosabatlarning ishtirokchilari o`z sub’ektiv
huquqlarini amalga oshirishlari va yuridik majburiyatlarini bajarishlari natijasida 
vujudga keladi. 
Qonuniylikni amalga oshirish huquqiy tartibotni ta’minlash vositalaridan biri 
bo`lsa, huquqiy tartibotni mustahkamlash esa, o`z navbatida qonuniylikni 
mustahkamlashga yordam beradi. 
Huquqiy tartibot - huquqiy normalarni qo`llash natijasida ijtimoiy 
munosabatlarning tartibga solinganligini o`zida ifodalaydi. Ushbu tartibot 
qonunlarning aniq amalga oshirilishi vositasida o`rnatiladi. Bunda fuqarolar va 
tashkilotlarning huquqiy maqomi saqlanadi va ularning huquqiy layoqati 
qarshiliksiz amalga oshirilishi mumkin bo`ladi. 
Qonunlarsiz qonuniylik bo`lmaganidek, huquqiy munosabatlarsiz huquqiy 
tartibot ham bo`lishi mumkin emas. Shu bilan birga, huquqiy tartibot bilan huquqiy 
munosabatlarning yig’indisini tenglashtirib bo`lmaydi. Ma’lum guruhdagi ijtimoiy 
munosabatlarning huquq bilan tartibga solinishi huquqiy munosabatlar yig’indisini
tashkil qiladi, ya’ni shu munosabat ishtirokchilari uchun qonunda aniq huquq va 
majburiyatlar ko`rsatilgan bo`ladi.  
Ammo huquqiy tartibot uchun bu etarli emas, shu bois sub’ektiv huquqlarning 
amalga oshirilishi, yuridik majburiyatlarning qat’iy bajarilishini ta’minlovchi
kafolatlar bo`lishi zarur. Huquqiy tartibot huquq bo`lgan joyda, huquq 
normalarining amalga oshirilishi ta’minlangan joyda mavjuddir.  
Jamoat tartibi - huquqiy normalarni amalga oshirishni va jamiyat turmush 
qoidalarini (shu jumladan, ahloq, odob va boshqa huquqiy bo`lmagan ijtimoiy 
yurish-turish qoidalarini) hurmat qilishni talab etadi. Jamoat tartibini buzish faqat 
huquqiy normalarni emas, balki turmush qoidalarini hurmat qilmaslik natijasida  
ham kelib chiqishi mumkin. Jamoat tartibi huquqiy tartibotga nisbatan keng 
ma’noni anglatadi. 
Jamiyatda huquqiy tartibotning o`rnatilishi va amalga oshirilishi muayyan 
rahbariy g’oyalar, printsiplar asosida amalga oshiriladi. Huquqiy tartibot 
printsiplari qonuniylik, huquqiy tartibotning yagonaligi, ierarxiyaga asoslanganlik, 
adolatlilik, huquqiy tartibotning kafolatlanganligi, normativligi  kabilardan iborat. 
Qonuniylik – davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning mavjud 
normativ-huquqiy hujjatlarga og’ishmay amal qilishini anglatadi. 
Huquqiy tartibotning yagonaligi printsipiga ko`ra mamlakatning butun 
hududida yagona huquqiy muhit, huquqiy tartib o`rnatiladi, mazkur huquqiy 
tartibotga to`g’ri kelmaydigan boshqa tarzdagi tartib o`rnatish qat’iyan man etiladi. 
Ierarxiyaga asoslanganligi - huquqiy tartibotni amalga oshirishda ijtimoiy 
munosabatlar ishtirokchilari normativ-huquqiy hujjatlarning pog’onama-pog’ona
joylashganligi printsipiga rioya etishini anglatadi.  
Adolatlilik – huquqiy tartibotning asosiy printsipi hisoblanadi. Jamiyatda 
o`rnatilgan huquqiy tartibot adolat g’oyasi bilan yo`g’rilgan bo`lishi lozim, 
shundagina jamiyat a’zolari bunday huquqiy tartibotga ixtiyoriy rioya qilishlari 

106
mumkin. Huquqiy tartibotning jamiyat barcha a’zolari uchun maqbul bo`lishi talab 
etiladi. 
Huquqiy tartibotning kafolatlanganligi – jamiyatda o`rnatilgan har qanday 
huquqiy tartib davlatning tashkilotchilik faoliyati va majburlov kuchi bilan 
ta’minlanadi. Huquqiy tartibotni ta’minlashda huquqni muhofaza qiluvchi organlar 
etakchi o`rinni egallaydi. Sud, prokuratura va ichki ishlar organlari o`zlarining 
kundalik faoliyatida jamoat tartibini saqlash, jamoat xavfsizligini ta’minlashga
qaratilgan vazifalarini amalga oshiradilar va shu yo`l bilan jamiyatda huquqiy 
tartibot o`rnatadilar. 
Huquqiy tartibotning normativligi –
jamiyatda mavjud ijtimoiy 
munosabatlarning amalga oshishi hammaga birdek majburiy bo`lgan huquqiy 
normalar orqali tartibga solinadi; huquqiy munosabat sub’ektlari va ularning 
sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlari doirasi hamda huquqiy munosabatlarni 
vujudga keltiruvchi, o`zgartiruvchi va bekor qiluvchi yuridik faktlar qonun bilan 
belgilanadi; huquqiy munosabat ishtirokchilarining harakatlari aniqlashtiriladi.  
Nazoratga olinganligi.  Huquqiy tartibot davlat va jamiyat tomonidan 
o`rnatiladi va nazoratga olinadi. Huquqiy tartibot o`rnatilgan jamiyatda inson 
huquq va erkinliklariga rioya etiladi, fuqarolar o`z majburiyatlarini ixtiyoriy 
bajaradilar. Shuningdek, fuqarolarning huquqiy xulq-atvorini amalga oshirishga, 
qonun va qonun osti hujjatlarini sifatli tarzda yaratishga hamda huquqni to`g’ri
tatbiq etishga erishiladi. Yuqorida qayd etilgan printsiplarga tayangan holda 
jamiyatda huquqiy tartibot o`rnatiladi. 
Yuridik adabiyotlarda huquqiy tartibotni turlarga ajratish, ya’ni tasniflash 
mavjud va u bir necha shakllarda namoyon bo`ladi: 
birinchidan, hududiy miqyosiga ko`ra mamlakat, viloyat va tuman miqyosida 
o`rnatilgan huquqiy tartibot; 
ikkinchidan, huquq sohasiga ko`ra: konstitutsiyaviy, moliyaviy, ma’muriy,
jinoiy-huquqiy va boshqa huquq sohalari doirasida o`rnatilgan huquqiy tartibot; 
uchinchidan, huquqiy ta’siriga ko`ra umumhuquqiy, sohaviy va alohida 
normalar bilan o`rnatiladigan huquqiy tartibot. 
Ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish muayyan tartibni joriy qilish, 
kishilarning o`zaro munosabatlarida mustahkam intizomni qo`llab-quvvatlashni 
nazarda tutadi. Jamiyatda qonuniylik, jamoat va huquqiy tartibotning 
ta’minlanishiga kuchli intizom orqali erishiladi. 
Intizom – davlat organlari, jamoat tashkilotlari, shuningdek korxona va 
muassasalarda o`rnatilgan, amal qilinishi lozim bo`lgan ichki kun tartibi 
qoidalaridir. Huquqshunoslikda intizomni tasniflashning ko`p turlari bo`lib, ularni 
shartli ravishda uch guruhga bo`lib o`rganish mumkin. Bular davlat intizomi, 
harbiy intizom va mehnat intizomi kabi turlardan iborat. 
Davlat intizomi – davlat tomonidan o`rnatilgan va shu hududda yashovchi 
barcha fuqarolar uchun majburiy ahamiyatga ega tartib-qoidalarga rioya etishdir. 
Davlat intizomi muayyan davlat hududida o`rnatiladi, mazkur davlat fuqarolari 
uchun taalluqli bo`ladi. Intizomni buzish yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradi, 
o`rnatilgan intizom davlat tomonidan qo`llab-quvvatlanadi. 

107
Harbiy intizom deganda barcha harbiy xizmatchilarning harbiy nizomlar, 
komandirlar (boshliqlar) ning buyruqlari bilan belgilangan tartib va qoidalarga 
qat’iy va aniq rioya etishi tushuniladi. Harbiy intizomga harbiy burch, shaxsiy 
mas’uliyat va mislsiz sadoqat kabi omillar orqali erishiladi. 
Yuksak harbiy intizomga erishishning asosiy yo`nalishlari quyidagilarda 
ifodalanadi:  
– 
harbiy xizmatchilarda yuksak axloqiy-ruhiy va jangovar fazilatlarni 
tarbiyalash, komandirlarning buyruqlariga ongli tarzda bo`ysunish; 
– har bir harbiy xizmatchining o`z majburiyatlari va harbiy nizomlar 
talablarini bajarish mas’uliyati;
– harbiy qismda ichki tartibga bo`ysunish, barcha harbiy xizmatchilar 
tomonidan kun tartibiga qat’iy rioya qilish; 
– jangovar tayyorgarlikni puxta tashkil etish va u barcha shaxsiy tarkibni 
qamrab olishi. 
Harbiy intizom qo`mondonlarning o`z qo`l ostidagilarga kundalik 
talabchanligi, xizmatchilarning ijro intizomini nazorat qilish, harbiy 
xizmatchilarning sha’nini hurmat qilish va bu haqda doimo g’amxo`rlik, 
ishontirish, majburlash, jamoatchilik ta’sirini oqilona uyg’unlashtirish va o`rinli 
qo`llash kabi omillarga tayangan holda amalga oshiriladi. 
Mehnat intizomi deganda, mehnat jamoalarining, har bir xodimning 
mehnatga munosabati, xatti-harakatlarining belgilangan tartibi tushuniladi. 
Mehnat intizomi korxona (muassasa, tashkilot) rahbariyati tomonidan 
o`rnatiladi va unga barcha xodimlarning rioya etishi majburiydir. O`rnatilgan 
intizomning buzilishi xodimlarni tanbeh, hayfsan hamda mehnat shartnomasini 
bekor qilish kabi intizomiy javobgarlikka tortishga asos bo`ladi.  
Demak, intizom qonuniylik, huquqiy tartibot va jamoat tartibining uzviy, 
tarkibiy bo`g’ini hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining alohida  guruhlari faoliyat 
ko`rsatayotgan tashkilot, korxona, harbiy qismlar va boshqalarda intizomning 
o`rnatilishi, butun jamiyatda qonuniylik, huquqiy tartibot va jamoat tartibining 
o`rnatilishiga ko`maklashadi. 
Shunday qilib, muayyan davlat va jamiyat taraqqiyoti inson va fuqarolarning 
huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarining ta’minlanishi, qonuniylik 
talablarining qat’iy ravishda bajarilishi, jamiyatda huquqiy tartibot va jamoat 
tartibining qaror topishi bilan chambarchas bog’liqdir.
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 
1. Qonuniylik tushunchasini qanday tushunasiz? 
2. Qonuniylikning qanday printsiplarini bilasiz? 
3. Qonuniylikni ta’minlashda xalqning bevosita ishtirok etishi 
 
deganda nimani tushunasiz? 
4. Qonuniylikni amalga oshirishda qanday kafolatlar bor? 
5. Huquqiy tartibot deganda nimani tushunasiz? 
6. Jamoat tartibi qanday tushunasiz? 
7. Jamoatchilik kafolati nima? 
8. Huquqiy tartibotning qanday printsiplari mavjud? 

108
9. Huquqiy tartibot va jamoat tartibi tushunchalarining qanday farqlari 
bor? 
   
10. Huquq tartibotni qaysi organlar amalga oshiradi? 
11. Harbiy intizom tushunchasini izohlab bering? 
12. Mehnat intizomi va harbiy intizom tushunchalarining farqini aytib 
bering? 
Test savollari 
1. Huquqiy tartibot nima? 
1.
Huquqiy normalar asosida tartibga solinadigan ijtimoiy tartibotdir 
2.
Hodimlarning ichki idora qoidalariga qat’iy rioya qilgan holda faoliyat 
yuritishlari 
3.
Bu huquq normalarini amalda sinash 
4.
Bu tashkilotlarni o`rnatilgan huquq normalarini bajarishi 
5.
Axloq normalari orqali jamoat tartibini saqlash 
2. Qonuniylik kafolatlar to`g’ri ko`rsatilgan qatorni toping: 
1.
Yuridik 
2.
Iqtisodiy 
3.
Ijtimoiy 
4.
Barcha javoblar to`g’ri
5.
Siyosiy 
3. Intizomning turlari qaysi qatorda to`g’ri ko`rsatilgan: 
1.
Maishiy, ijtimoiy va siyosiy 
2.
Davlat, fuqaroviy va harbiy 
3.
Harbiy, jinoiy va ma’muriy
4.
Harbiy va mehnat 
5.
Mehnat, jismoniy va siyosiy 
4. Qonuniylikni o`rnatish uchun qanday tadbirlarni amalga oshirish 
lozim? 
1.
Fuqarolarning o`z-o`zini boshqarish organlari tizimini takomillashtirish 
2.
Soliq idoralari faoliyatini yuksaltirish 
3.
Normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilish 
4.
Fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish 
5.
To`g’ri javob berilmagan 
5. Qonuniylikning vazifasi nimadan iborat? 
1.
Jinoyatlar va jinoyatni sodir etgan shaxslarni qidirib topish 
2.
Har bir inson va fuqarolarni jamiyatga, davlatga bo`lgan 
munosabatlariga vijdonan, to`g’ri, adolatli yondashishga sharoit yaratish 
3.
Qabul qilingan qonunlar sonini aniqlash, ularning samarasini o`rganish 
va tahlil qilib borish 
4.
Qonuniylik faqat prokuror nazorati uchun zarur 
5.
Davlatning obro`sini ko`tarish 
6. Qonuniylikning asosiy vazifasini aniqlang? 
1.
Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish 
2.
Turli mulk shakllarini qo`riqlash 
3.
Barcha javoblar to`g’ri

109
4.
Mamlakatning ijtimoiy va davlat tuzumini mustahkamlash 
5.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish uchun mulkning turli shakllariga yo`l qo`yish 
7. Qonuniylik printsipi amaliy ahamiyatga egami? 
1.
Ahamiyatga ega emas 
2.
Jinoyatchilikka qarshi kurash bog’lik bo`lmagan qonunlar qo`llanganda 
ahamiyatga ega 
3.
Agar qonunda yoki biror normativ aktda ahamiyatga ega ekanligi 
to`g’ridan-to`g’ri ko`rsatilgan bo`lsa bunda ega bo`ladi 
4.
Har qanday holatda ahamiyatga ega 
5.
Faqat huquqni muhofaza qiluvchi organlarni nazarda tutadi 
8. Qonuniylikni mustahkamlashdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad nima? 
1.
Xalifalik boshqaruvidagi davlat tuzumini o`rnatish 
2.
Qonunni buzgan shaxslarga nisbatan murosasiz bo`lish 
3.
Davlatning obro`sini yuksaltirish 
4.
Oliy majlis raisi vakolat muddatini uzaytirish 
5.
Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish 
9. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq qonunlarni aniq 
va bir xilda bajarilishi ustidan nazorat qaysi davlat organiga yuklatilgan? 
1.
Prokuratura organlari 
2.
Jamoat tashkilotlari 
3.
Qonun chiqaruvchi 
4.
Barcha javoblar to`g’ri
5.
Sud organlari tizimi 
10. Qonuniylikning asosiy printsiplari ko`rsatilgan variantni aniqlang? 
1.
Inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlanganligi 
2.
Barcha javoblar to`g’ri
3.
Qonun oldida hammaning tengligi 
4.
Qonuniylikning huquqiy madaniyat bilan bog’liqligi
5.
Qonunning yagonaligi 
11. Qonuniylik tushunchasiga to`g’ri ta’rif berilgan qatorni toping: 
1.
Bu davlatning maxsus faoliyati hisoblanadi 
2.
To`g’ri javob berilmagan 
3.
Jamoat joylaridagi tartibni o`rnatish, fuqarolarni qonunga hurmatda 
bo`lish ruhida tarbiyalash 
4.
Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlarining asosiy faoliyat 
yo`nalishi 
5.
Ijtimoiy munosabat qatnashchilarining huquqiy normalarga aniq, qat’iy
holda rioya qilishlari 
12. Huquqiy tartibotni o`rnatishda eng asosiy vazifa kimga yuklatilgan? 
1.
Moliya organlariga 
2.
Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlariga 
3.
Mudofaa vazirligiga 
4.
Ichki ishlar organlariga 
5.
Barcha javoblar to`g’ri
13. Huquqiy tartibotning me’yoriy asosi: 

110
1.
Huquqiy munosabatlar 
2.
Asosan huquq normasi 
3.
Huquq va majburiyatlarni amalga oshirish aktlari 
4.
Huquqiy ijodkorlik 
5.
Barcha javoblar to`g’ri
14. Qonunchilik - bu: 
1.
Jismoniy va yuridik shaxslarning qonunga so`zsiz rioya qilishi 
2.
Davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquq ijodkorligi 
faoliyati bilan shug’ullanishi
3.
To`g’ri javob berilmagan 
4.
Yuristlarning asosiy faoliyati 
5.
Qonunlarni tez-tez yangilash 
15. Prokuratura qanday vazifalarni amalga oshiradi? 
1.
Jamoat tartibini saqlaydi 
2.
Qonunlarni tatbiq qiladi 
3.
Qonun loyihasini tayyorlaydi 
4.
Qonunlarni bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi 
5.
Qonunlarni qabul qiladi 
16. Huquqiy tartibotning o`ziga xos xususiyatlari? 
1.
U huquq normasi doirasida tashkil qilinadi 
2.
Huquq normasi amalga oshirish natijasida yuzaga keladi 
3.
Davlat tomonidan ta’minlanadi
4.
Fuqarolarni yashashi uchun normal sharoit yaratadi 
5.
Barcha javoblar to`g’ri
17. Quyidagilardan qaysi biri qonuniylik kafolatlariga kirmaydi? 
1.
Siyosiy 
2.
Ijtimoiy va iqtisodiy 
3.
Yuridik 
4.
Madaniy 
5.
Barcha javoblar to`g’ri
18. Prezidentimizning fikriga binoan konuniylikni ta’minlashda kanday 
tadbir choralar amalga oshirilishi kerak? 
1.
Fukarolarning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish 
2.
Jazo tizimidan o`lim jazosini olib tashlash 
3.
Jazoni og’irlashtirish
4.
Jamoatchilik fikri va ommaviy axborot vositalaridan kengrok 
foydalanish 
5.
Huquqni buzgan shaxsni xalk oldida qatl qilish lozim 
19. Huquqiy tartibotni amalga oshirishning qanday usullari mavjud? 
1.
Rag’batlantirish
2.
Ishontirish 
3.
Majburlash 
4.
Barcha javoblar to`g’ri
20. "Zaruriy tartibot va qonunlarga rioya qilish taqdirim va 
muvaffaqiyatlarimning negizi bo`ldi" so`zining muallifi kim? 

111
1.
A.Temur  
2.
Muhammad Xorazmshoh  
3.
Jaloliddin Manguberdi  
4.
Xusayn Bayqaro  
5.
Turkon xotin  
4-MAVZU: HUQUQIY XATTI-HARAKAT, HUQUQBUZARLIK VA 
YURIDIK JAVOBGARLIK 
O`quv mashg’ulot rejasi: 
1. Huquqiy xatti-harakat tushunchasi va turlari. 
2. Huquqbuzarlik tushunchasi, belgilari va turlari 
3. Yuridik javobgarlik tushunchasi, turlari va printsiplari. 
1. Huquqiy xatti-harakat tushunchasi va turlari 
Huquqiy xatti-harakatlar – shaxs xatti-harakatining yuridik normalarga 
muvofiq bo`lishidir. Bu qonunga mos, yuridik shaklda ifodalangan  ijtimoiy xatti-
harakat bo`lib, u tufayli huquq amalga oshadi. Huquqiy xatti-harakat doirasi va 
chegarasi huquqiy normalarning dispozitsiyasi bilan belgilanadi. Aynan u huquqiy 
tartibotning mohiyati hisoblanadi. 
Huquqiy xatti-harakat yo`li bilan jamiyat boshqariladi, uning me’yoriy
hayot – faoliyati tartibga solinadi, fuqarolarning huquq va majburiyatlari amalga 
oshiriladi. Jamiyatda vujudga keladigan va amalda bo`ladigan huquqiy 
munosabatlarning asosiy qismi o`z mazmuniga ko`ra huquqiy xatti-harakatlardir. 
Huquqiy xatti-harakat deganda, huquq sub’ektlarining qonunga mos ijtimoiy 
– foydali harakati yoki harakatsizligi tushuniladi. Bunday xulq-atvor jamiyat va 
davlat tomonidan ijobiy baholanadi. Huquqiy xulq-atvor jamoalar va yakka 
shaxslarning, umuman davlat, uning organlari va mansabdor shaxslarining huquq 
normalari asosidagi faoliyati bo`lib, bunda huquqiy taqiqlarga rioya etiladi, yuridik 
majburiyatlar bajariladi, sub’ektiv huquqlardan foydalaniladi, shuningdek vakolatli 
sub’ektlar tomonidan huquq o`rnatiladi va u amalga oshiriladi.  
Keng ma’noda fikr yuritiladigan bo`lsa, huquqiy xulq-atvor doirasiga ham 
huquq ijodkorligi, ham huquqni amalga oshirish bilan bog’liq bo`lgan butun 
“huquqiy makon” kiradi. Individ (shaxs) faoliyatining irodaviy xususiyati va 
ijtimoiy belgilanganligini inobatga olgan holda, uning huquqiy xulq-atvoriga 

112
quyidagicha ta’rif berish mumkin. Shaxsning huquqiy xulq-atvori deganda, inson 
faoliyatining irodaviy faol va normativ-huquqiy jihati tushunilib, bunda 
sub’ektning huquqiy printsiplar va normalarga ijobiy munosabati namoyon bo`ladi 
va u ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.  
Jamiyatda kishilarning xulqi-atvori turli shakllarda namoyon bo`lib, ularning 
ifodalanishi, samarasi, motivlari, maqsadlari va oqibatlariga qarab turlarga ajratish 
mumkin. Huquqqa muvofiq xulq-atvor huquqiy norma bilan ushbu norma 
ta’minlashi kutilayotgan ijtimoiy samara (natija) o`rtasi bog’lovchi bo`g’in
hisoblanadi. Mazkur xulq-atvor turmushda qonuniylik rejimi talablarini amalga 
oshirish natijasidir, barcha huquqiy xulq-atvorlar yig’indisi esa, mohiyat-e’tiboriga
ko`ra jamiyatda huquqiy tartibotning tantana qilishidir. 
Huquqiy xulq-atvorning o`ziga xos belgilari: 
Ijtimoiy foydaliligi – bunda huquqiy xatti-harakatlar jamiyat, shaxs va davlat 
uchun foydali bo`ladi va biror-bir shaxsga zarar keltirmaydi; 
Ixtiyoriyligi va ongliligi bunda jamiyat a’zolarining asosiy qismi huquqiy 
harakatlarni jazo choralaridan qo`rqishdan emas, balki o`z ixtiyorlari bilan huquqni 
hurmat qilish asosida amalga oshiradi; 
Huquq normalariga muvofiqligi – shaxslarning xatti-harakatlari amaldagi 
huquq normalariga mos kelishi va o`rnatilgan talablarga javob berishi, shuningdek, 
huquq normalari bilan ruxsat etilgan chegaralarda bo`lishi talab qilinadi. 
Huquq qoidalariga amal qilish, yuridik majburiyatlarni bajarish, berilgan 
huquqlardan foydalanish, maxsus sub’ektlar tomonidan huquqni qo`llash 
–
 bularning barchasi birgalikda huquqiy xulqning mohiyatini ifodalaydi. 
Huquq nazariyasida qaror topgan talqinga ko`ra xulq-atvor 
– huquqqa 
muvofiq, yuridik betaraf va huquqqa zid keluvchi xulq-atvor bo`lishi mumkin. 
Huquqiy xulq-atvor tuzilishiga ko`ra quyidagi to`rt elementning birligidan 
iborat: sub’ekt, ob’ekt, sub’ektiv tomon va ob’ektiv tomon. 
Sub’ektlar sifatida qonunda belgilangan tartibda tan olingan jismoniy va 
yuridik shaxslar hisoblanadi. 
Ob’ektlar bo`lib moddiy dunyoning ne’matlari, ijodiy faoliyat natijasi va 
sub’ektlarning xulqi hisoblanadi. 
Ob’ektiv tomon huquqiy xulqning harakat yoki harakatsizlik shakllarida 
namoyon bo`lishidir. 
Sub’ektiv tomon huquqiy xulq-atvorning ichki tomonlarini ifodalab, u huquq 
sub’ektlarining harakatlari motivlari, ruhiy holati, ichki kechinmalari hamda 
mas’uliyatlilik darajasi bilan tavsiflanadi. 
Huquqiy xatti-harakat juda keng ma’noga ega. U o`z xususiyatiga ko`ra bir xil 
emas.  
Shaxsning huquqiy tartibga solish jarayoniga jalb etilish darajasiga ko`ra 
huquqiy xatti-harakat quyidagi to`rt turga ajratiladi: 
Faol huquqiy xatti-harakat. Bu fuqarolar va yuridik shaxslarning tashabbusi, 
aqliy salohiyati va moddiy imkoniyatlariga tayangan holda huquqiy normalarni 
amalga oshirishga qaratilgan faol huquqiy faoliyatidir. Shaxsning huquqiy faolligi 
– davr talabi. Huquqiy faollikning namoyon bo`lish shakllari turlicha. Bu 

113
jamiyatga sidqidildan faol xizmat qilish, siyosiy va ijtimoiy hayotda qatnashish, 
qonun loyihalari muhokamasida bevosita ishtirok qilish, davlatning har xil 
tuzilmalari bilan hamkorlik qilish va hokazo. 
Odatdagi huquqiy xatti-harakat. U faollikdan farq qilgan holda, ortiqcha 
xarajat va harakat bilan bog’liq bo`lmaydi. Bu kishining doimiy xizmat va boshqa 
hayotiy faoliyatidan kelib chiqadi va u, odatda, huquqiy normalar talabiga mos 
keladi. Fuqarolar ushbu xatti-harakat doirasida o`zlarining yuridik ahamiyatga 
molik u yoki bu harakatlarini amalga oshiradilar. Lekin bu ularning faolligini 
huquqiy talab darajasidan oshirishga olib kelmaydi. Shaxsning amaliy hayotdagi 
faoliyati oddiy va zaruriy hol hisoblanadi. Aynan shunga muvofiq shaxsning 
moddiy va ma’naviy ehtiyojlari qanoatlantiriladi. 
Konformistik (sust) huquqiy xatti-harakat. Fuqarolar o`rnatilgan huquq 
normalariga ijtimoiy muhit ta’sirida, ya’ni o`z safdoshlarining, kasbdoshlari, 
rahbarlarining ko`z o`ngida rioya qiladilar. Bunda fuqaro o`zining tashabbusi va 
mustaqil fikri bilan emas, balki hamma shu harakatni amalga oshirganligi uchun 
ham shunday qilishga majbur bo`ladi. Konformistik xulq-atvor ijtimoiy foydali 
xulq-atvorning eng quyi darajasidir. Shuningdek, fuqaro o`ziga tegishli huquq va 
erkinliklardan kerakli maqsadda foydalanmasligi namoyon bo`ladi. Masalan, 
fuqaro nikohdan o`tishda, mulkka egalik qilishda, saylovlarda ishtirok etishda 
sustkashlikka yo`l qo`yishi mumkin. Bunday paytda shaxs o`z manfaatini 
qanoatlantirish imkoniyatidan foydalanmaganligi natijasida salbiy oqibatlar kelib 
chiqadi. Fuqaroning sustligi sababli siyosiy va huquqiy sohada loqaydlik yuzaga 
keladi. Davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati pasayadi va hokazo. 
Marginal huquqiy xatti-harakat. Marginallik lotincha “marginalis” so`zidan 
olingan bo`lib, chekkada, chegarada turish ma’nosini anglatadi. Bunda shaxs 
davlat tomonidan o`rnatilgan jazo tizimidan qo`rqishi oqibatida huquq talabiga 
bo`ysunadi. Bu toifa shaxslar ijtimoiy faol yoki odatiy huquqiy xatti-harakatni 
amalga oshirmaydilar. Marginallik xulq-atvorning shunday shakliki, bunda individ 
g’ayriijtimoiy kayfiyatda, o`rnatilgan huquqiy tartibotni buzish chegarasida 
bo`ladi, ammo muayyan hadik va qo`rquv ta’sirida salbiy oqibat yuz bermaydi. 
Ushbu vaqt oralig’ida shaxsning xatti-harakatlarining motiviga jazoga tortilishdan 
havotirlanish, huquqqa rioya qilishdan manfaat qidirish, yaqinlari va jamoaning 
dashnomlaridan, noroziliklaridan cho`chish kabi omillar ta’sir ko`rsatadi. Umuman 
olganda, marginal xulq-atvor huquqqa muvofiq xulq-atvor hisoblanadi. Chunki, 
shaxs o`z e’tiqodi jihatdan huquqiy talablarga xayrixoh bo`lmasa-da, biroq ularga 
rioya etadi.  
Huquqqa muvofiq xatti-harakatlarning bir qancha turlariga bo`linadi. Ularni 
turli mezonlar asosida tasniflash mumkin. Masalan, huquqqa mos xatti-
harakatlarning tashqi namoyon bo`lish xususiyatiga ko`ra faol harakat yoki 
aksincha, passiv xulq-atvor – harakatsizlik turlariga ajratiladi. 
Ma’lumki, huquqqa muvofiq xatti-harakat muayyan huquq sohalariga tegishli 
bo`lgan normalar asosida amalga oshadi. Shunga ko`ra, huquqiy xatti-harakatlarni 
fuqaroviy-huquqiy, ma’muriy-huquqiy, mehnat-huquqiy, oilaviy-huquqiy kabi turga 
ajratiladi. 
Huquqiy qoidalarni amalga oshirish shakliga ko`ra, huquqqa muvofiq xatti-

114
harakatlarni huquqqa rioya etish, bajarish, foydalanish yoki uni qo`llash bilan 
bog’liq xulq-atvor sifatida guruhlashtirish mumkin. 
Huquqiy faoliyat va xatti-harakatlarni amalga oshirilish sohasiga qarab –
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa turlarga tasniflash mumkin. Harakat yoki 
faoliyatni amalga oshiruvchi sub’ektga qarab – fuqaro, yuridik shaxs, mansabdor 
shaxs, davlat yoki jamoat tashkilotini farqlash mumkin. Shunday qilib huquq 
muvofiq xatti-harakatlarni turlarga ajratib o`rganish ularning tabiatini, 
xususiyatlarini, ahamiyatini, siyosiy va huquqiy hayotdagi rolini teranroq 
tushunish imkonini beradi. 
Huquqbuzarlik tushunchasi va mohiyati 
Huquqiy xatti-harakatning teskarisi (antipodi) huquq buzilishi, ya’ni
g’ayriqonuniy xatti-harakat hisoblanadi. Huquq buzilishi shaxsga, mulkka, 
davlatga yoki umuman jamiyatga zarar keltiruvchi ijtimoiy xavfli, qonunga qarshi 
harakatdir.  
Huquqbuzarlik – huquq sub’ektining aybli, huquqqa zid, jamiyat, davlat va 
shaxs manfaatlariga zarar keltiruvchi, yuridik javobgarlikni keltirib chiqaruvchi 
qilmishidir. 
Huquqqa zid xatti-harakat – o`rnatilgan huquqiy qoidalarni fuqarolar va 
yuridik shaxslar tomonidan bajarmaslik yoki ularga rioya qilmaslik yoxud ularning 
talablarini buzish yo`naltirilgan faoliyat va harakat (harakatsizlik). Sub’ektlarning
huquqqa zid harakatlarni sodir etishi ularning huquqiy ongi va huquqiy madaniyat 
darajasidagi salbiy o`zgarishlar bilan bog’liqdir. Chunki, huquqqa rioya qilmaslik 
ayrim shaxslarning qabul qilingan qonunlardan xabardor emasligi yoki sodir 
etilgan xatti-harakatini huquqqa zid ekanligini bilmasligi, ya’ni huquqiy jihatdan 
savodsizligi yoxud huquqni mensimasligi natijasida yuzaga keladi. Chunonchi, 
ayrim fuqarolar mavjud qonunlarning qabul qilinganligi va ularni buzish mumkin 
emasligini bilsa-da, unga rioya qilmaydilar. Bunday shaxslarning xatti-harakatida 
ularning huquqiy madaniyatsizligi va huquqiy nigilizmi ko`zga tashlanadi. 
Huquqni buzish – o`z xatti-harakati oqibatini tushunadigan va unga javob bera 
oladigan shaxsning huquqqa zid aybli xatti-harakati natijasida kelib chiquvchi 
zararli oqibat. Boshqacha aytganda, shaxsning huquqqa qarshi aybli qilmishidir. 
“Huquqni buzish” iborasi kundalik hayotda, yuridik amaliyot va ilmiy 
adabiyotlarda ko`p uchrab turadi. Lekin ta’kidlash joizki, aslida huquq norma 
sifatida buzilmaydi, ya’ni huquqiy norma yuridik institut tarzida saqlanib qoladi va 
amal qilishini davom ettiraveradi. Huquqni buzish – qonunga tajovuz emas, balki 
qonun vositasida o`rnatilgan qoidalarga (huquqiy normaga) bo`ysunmaslik, qonun 
talablarini bajarmaslik va qonun tomonidan qo`riqlanadigan ijtimoiy 
munosabatlarga (mulk, manfaat, qadr-qimmat va hokazolarga) tajovuz qilishdir. 
Huquqqa xiloflik huquqbuzarlikning ijtimoiy zararliligi, uning salbiy (noxush) 
oqibati bilan tavsiflanadi. Ushbu tushuncha huquq buzilishining quyidagi to`rt 
muhim belgisini o`z ichiga oladi: